Ньютон, Исаак

Исаак Ньютон (инглишӧн Isaac Newton; 1642-1727) — англияса физик, математик, астроном, философ, теолог, алхимик.

Исаак Ньютон
Isaac Newton
Г. Кнеллер (1689) серпасалӧма
Чужан лун:	Ӧшым тӧлысь 25-ӧд лун, 1642 (тӧвшӧр тӧлысь 4-ӧд лун, 1643)
Чужанін:	Вульсторп, Линкольншыр, Англияса Королевство
Кулан кад:	20 (31) рака 1727 (84 арӧс)
Куланін:	Кенсингтон, Ыджыд Британия
Канму:	Англияса Королевство Ыджыд Британия
Мыйся уджыс:	физика, механика, математика, астрономия, ывлавыв туялан наука, гравитация, оптика
Бать:	Исаак Ньютон[d]
Мам:	Анна Эйскоу[d]
Ошканпасъяс да премияяс:
Автограф:
Исаак Ньютон на Викискладе
Гижӧмтор в Викитеке

Олан туй

Ичӧтдыр

Вулсторп. Ньютон котырлӧн керка

Исаак Ньютон чужис Вулсторп сиктын (инглишӧн Woolsthorpe, Линкольншир графство). Висьлӧс, вынтӧм вӧліс. Айыс куліс, весиг писӧ эз виччысь. Мамыс борд улын Исааклӧн олӧмыс эз зэв дыр нюжав. Мамыс сылӧн выльысь муніс верӧс сайӧ, Исаакӧс колис быдтынысӧ ыджыд мамыс ордӧ.

Кад воӧм бӧрын Ньютоныс кутіс ыджыд мамыс ыстыны сиктса велӧдчанінӧ. Ньютон бура велӧдчис. Бӧрын, 1655 воӧ, 12 арӧса Ньютонӧс мӧдӧдісны Грентем нима матысса ичӧтик карӧ да индісны олан жырӧ Кларка аптекаса ордӧ. Математика да ывлавыв велӧдӧм медся сылы сьӧлӧмыс вылӧ воӧны. Кор Ньютонлы тырі дас вит арӧс, сылӧн мамыс бара сьӧп аньӧн (дӧваӧн) колис да писӧ корис ас дінас, сиктын овмӧс бергӧдны, но регыд Ньютонлӧн кӧсйӧмӧн бӧр ыстіс Грентемӧ. Грентемын велӧдчыштӧм бӧрын Ньютон 1661-ӧд воын пырис Кембридж карса университетӧ. Вӧлі сійӧ тайӧ каднас дас ӧкмыс арӧса зонмӧн.

Тринити-колледж (1661—1664)

Тринити-колледж, часі башня

Англияса университъясын сэки гӧль йӧзӧс ёна вӧлі увтыртӧны, Карл II король универститлы мынтысьӧмъяс конйӧдлӧма. Сӧмын тайӧ эз сувтӧд Исаакӧс, сійӧ муніс быдтор вылӧ, медым сӧмын эськӧ велӧдчыны водзӧ.

Ньютонӧс позьӧ шуны асшӧр велӧдчӧм мортӧн. Ичӧтсяньыс сійӧ быдторйӧдз вошйыліс ачыс. Университетас сійӧ сідз жӧ регыд гӧгӧрвоис, мый профессоръяслӧн лекцияяс сылы сетӧны этша, сы вӧсна сійӧ пондіс судзӧдавны колана небӧгъяс да велӧдчыны гортас ӧтнасӧн. Регыд экзаменъяс вылас сійӧ аслас сюсьлуннас пондіс йӧртны велӧдысьяссӧ.

Чума кадӧ (1665—1667)

1665-ӧд воын чума висьӧмысь пышйӧм могысь, Ньютон локтіс гортас, Вульстропӧ, недыр кад кежлӧ.

Легенда серти, тан яблӧгпу улын сійӧ пукавліс быдса часъясӧн да ёна мӧвпавлывліс. Ӧтчыд яблӧгпуысь сійӧ пукалігӧн усис муӧ ӧти яблӧг. Ньютон мӧвпавны пондіс, мыйла быдтор муӧ гылалӧны, кутшӧм вын найӧс кыскӧ уліас. Тайӧ каднас юрас сылы воис мӧвп, мый муыс ас дінас кыскӧ быдсяма пӧлӧс торсӧ, кыдзи кыскис яблӧгсӧ. Тайӧ мӧвпыс вайӧдіс мӧд мӧвп, мый муыс ачыс, кыдзи и кодзувъяс либӧ планетъяс, кутсьӧ Шондіӧн да сы вӧсна дугдывтӧг берлагігас оз лэбзьы бокӧ, а вӧчалӧ кытшъяс.

Сё во сайын на Ньютон чужтӧдз мӧд зэв тӧдчана морт - Николай Коперник - чуймӧдіс быд ёна велӧдчӧм йӧзсӧ сійӧн, мый муыс оз сулав ӧти инын, кыдзи мӧвпалісны сійӧ кадъясӧ, а дугдывтӧг гӧгралӧ Шонді гӧгӧр.

Туялӧм тӧдмалӧм (1666—1727)

1666 воын, 24 арӧсӧн чужӧмсяньыс Ньютонӧс вӧлі индӧма профессорӧ Кембриджса университетӧ. 1671-ӧд воын Англияса мед тӧдчана туялӧм котыртӧм "Лондонса король бердын котыр" бӧрйис сийӧс аслас шленӧ. Сӧмын Ньютонлы ыджыд шлен мынтысьӧм мынтыны вермытӧм вӧсна регыдӧн бӧр лои соссьыны сійӧ пыдди пуктана нимсыс. Но соссьӧмсӧ эз вынсьӧдны, котыр мездіс сійӧс шлен соссьӧмъяс мынтӧмсьыс. Сійӧ жӧ вонас Ньютон вӧчис рӧмпӧштана кодзувъяс видзӧдан (телескоп) - енэжса телӧяс видзӧдан труба.

1683 воын сійӧс бӧрйӧны наукаяс Парижса академияӧ шленӧн. Унджык олӧмыс Ньютонлӧн ветымын арӧсӧдз муніс гӧль пырысь, сӧмын тайӧ вонас ӧтпырысьӧн быдыс вежсьӧ - сылы пондісны сетны ыджыд удж дон. Сэсся бӧрйисны сійӧс "Лондонса король бердын котыр" юралысьӧн да тайӧ постын уджаліс кувтӧдзыс.

Медбӧръяысь Ньютонлӧн серпас ӧти (1712, Торнхилл)

Исаак Ньютон куліс рака тӧлысь 20-ӧд (31-ӧд) лунын 1727 воын 85 арӧсӧн Лондонын.

Туялӧм

1661 воын Исаак Ньютон восьтіс стaвмиpпaсьтaсa мӧдaмӧдӧс aс дінӧ кыскӧм. Енэж тeлӧяс— Шондi, кодзувъяс, планетъяс — быдныс ӧтapӧ-мӧдарӧ жуӧны-ветлӧны ылдӧсын. Быдныс найӧ мӧдамӧдсӧ aслaньыс кыскӧны.Татшӧм оласног кӧ эз вӧв, мусярыд вaжӧн эськӧ воштiс енэжтасын aслaс бepгaлiгӧн aссьыс aтмосфepaсӧ. Сiйӧ жӧ стaвмиpпaсьтaсa мӧдaмӧдӧс aс дінӧ кыскӧмыс оз лэдз Tӧлысьлы ылыстчыны Мусянь, а Мулы—Шондісянь; сійӧ йитӧдӧ ӧти быдсаӧ енкӧласа быдторсӧ, гырысьяссӧ да поснияссӧ.

Югӧр юксьӧм

Гырысь уджъяс Ньютонлӧн эм и югыд тӧдмалан йылысь. Сійӧ петкӧдліс, мый шонділӧн югӧрыс абу ӧти пӧлӧс рӧма, а артмӧ сизим пӧлӧс рӧмысь. Та вылӧ индӧмӧн сійӧ висьталіс, мыйла быдсяма пӧлӧс предметъяслӧн вӧр-ваын эм аслыс пӧлӧс рӧм. Мый вӧсна лоӧ вӧйпӧмаӧн мегыр кодь формаыс ӧшкамӧшкалӧн, весиг кужис тӧдмавны вещество чукӧр да енэжсаса телӧяслысь тэчас. Ньютон гӧгӧрвоис да висьталіс, кыдзикӧн шы паськалӧ сынӧд пыр да воӧ миян пельӧдз. Сійӧ восьтіс оланпас, код серти сынӧд торъясыс водзӧ сетӧны шысӧ кыв моза вӧрӧмӧн. Тайӧ оласногнас вӧдитчӧмӧн сійӧ корсис шы ӧдйӧмунанлуныслысь арталанног.

"Вӧр-ва философиялӧн математика пондӧмъяслӧн" воддза листбок

Енкӧла йылысь висьталӧмыс Ньютонлӧн висьтӧма «Вӧр-ва философиялӧн математика пондӧмъяс» (латинӧн "Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica") нима небӧгын.

Ӧшмӧсъяс

• В. Червеков "Јенежса мехаԋік" // Сыктывкар: Комі ԋига леԇанін. - 1931.
• В.Г. Фрідман "Мыј вылын му сулалӧ" // Мӧскуа: Наркомԏажпромлӧн ԋіга лэԇан ін. - 1934. - С. 28-29.