Сидоров Алексей Семёнович: версиякостса торъялӧм

'''Сидоров Алексей Семёнович''' (комиöнкомиӧн '''Семен ÖльöшӦльӧш''', [[1892 во|1892]]—[[1953]]) — нималана коми учёнöй–энциклопедистучёнӧй–энциклопедист, филологияса доктор, коми кыв, литература, фольклор да археология туялысь.

СылöнСылӧн научнöйнаучнӧй корсьысьöмъясыскорсьысьӧмъясыс вöлівӧлі йитчöмаöсьйитчӧмаӧсь литературоведениекöдлитературоведениекӧд, археологиякöдархеологиякӧд, фольклоркöдфольклоркӧд, этнографиякöдэтнографиякӧд, историякöдисториякӧд. Буретш тайöтайӧ мортыс тöдмöдістӧдмӧдіс коми войтырöсвойтырӧс медводдза коми поэт [[Куратов Ӧльӧш Вань|И.А. Куратовлӧн]] гижöдъясöнгижӧдъясӧн. СійöСійӧ вöлівӧлі Комиын чужан му туялöмлытуялӧмлы подув пуктысьöнпуктысьӧн. Таысь öтдорӧтдор А.С. Сидоров гижис школаяслы да вузъяслы учебникъяс.

Семен ÖльöшӦльӧш чужлöмачужлӧма [[1892 во|1892 вося]] [[10 йирым|йирым тӧлысь 10-ӧд лунӧ (важ стиль серти — кӧч тӧлысь 28-ӧд лунӧ]] [[Вӧлӧгда губерня]]ысь [[Яренск уезд]]са Пальын (ӧні — [[Сыктывдін район]]са [[Паль (Сыктывдін район)|Паль]] сиктын. ПомавлöмаПомавлӧма Пальын кык класса училище. [[1907 во]]ын пырöмапырӧма велöдчынывелӧдчыны [[Тотьма]] велӧдысьяслӧн семинарияӧ, кöнікӧні сійöсійӧ медъёна велöдісвелӧдіс кывъяс. [[1911 во]]ын Сидоров помаліс семинария, сы бöрынбӧрын вит во чöжчӧж велöдісвелӧдіс Емва вожын [[Кони (Княжпогост район)|Кониса]] школаын.

ВодзöВодзӧ тöдöмлунъястӧдӧмлунъяс босьтöмбосьтӧм могысь [[1915 во]]ын А.С. Сидоров пырис велöдчынывелӧдчыны [[Вӧлӧгда]]са учительскöйучительскӧй институтöинститутӧ и велöдчисвелӧдчис сэні куим во.

[[1918 во]]öӧ институт помалöмпомалӧм бöрынбӧрын Семен ÖльöшӦльӧш воис чужанінöчужанінӧ. А сэк, [[1918 во]]ын, Коми муын ёся сулаліс йöзöсйӧзӧс велöданвелӧдан проблема: колісны грамота йöзйӧз. Комияс пöвстысьпӧвстысь петісны и гырысь учёнöйясучёнӧйяс, аслыссяма гижысьяс и поэтъяс. Но сэки, кор коми войтыр водзын сувтісны могъяс артмöдныартмӧдны выль национально — государственнöй-государственнӧй, культурнöйкультурнӧй органъяс, грамотнöйграмотнӧй йöзйӧз эз тырмыны.

ЙöзöсЙӧзӧс велöдöмвелӧдӧм да местаяс вылын интеллигенция котыртöмкотыртӧм могысь [[1918 во]]ся [[22 лӧддза-номъя|лӧддза-номъя тӧлысь 22-ӧд лунöлунӧ]] [[Яренск]]ын А.С. Сидоров лöсьöдіслӧсьӧдіс велöдысьясöсвелӧдысьясӧс дасьтан курсъяс вылын «[[Коми котыр]]» чукӧр. ТайöТайӧ вöлівӧлі культурно–просветительскöйкультурно-просветительскӧй общество, коді зілис котыртны вöр–вавӧр–ва велöданвелӧдан экспедицияяс, лöсьöдавнылӧсьӧдавны сиктъясын библиотекаяс, музейяс, петкöдлыныпеткӧдлыны спектакльяс, паськöдныпаськӧдны тöдöмлунъястӧдӧмлунъяс лекцияяс да печать пыр. Но «Коми котыр» эз дыр уджав: гражданскöйгражданскӧй война дырйи сійöсійӧ разаліс.

[[1918 во]]ын [[Емдін]]ын воссис велӧдысьяслӧн семинария. [[Яренск уезд]]са СöветСӧвет ыстіс сэтчöсэтчӧ велöднывелӧдны Семен ÖльöшöсӦльӧшӧс. Та бöрынбӧрын сійöсійӧ бара [[1920]] во помöдзпомӧдз велöдісвелӧдіс учительясöсучительясӧс дасьтан курсъяс вылын Яренскын. ТайöТайӧ кадöкадӧ сійöсійӧ кутіс пырöдчыныпырӧдчыны наукаöнаукаӧ.

А.С. Сидоров кöсйискӧсйис восьтыны Коми муын вылысь – выль велöдчанінъясвелӧдчанінъяс, научнöйнаучнӧй учреждениеяс.

[[1920 во]]ся [[ӧшым тӧлысь]]ын А.С. Сидоров котыртіс, кыдзи комиссияса член, Усть–СысольскынУсть-Сысольскын [[ПИНО]] (Практический институт народного образования), 7–öд7–ӧд классöдзклассӧдз велöдчысьясöсвелӧдчысьясӧс дасьтан институт. Семен ÖльöшыдӦльӧшыд институтын лои медводдза правлениеса председательöнпредседательӧн, лыддис этнография курс, веськöдлісвеськӧдліс студентъяслöнстудентъяслӧн кружокöнкружокӧн. [[1921 во]]ын сійöсійӧ гöтрасисгӧтрасис Людмила Степановна Куратова вылöвылӧ, коми литературалы подув пуктысь И.А. КуратовлöнКуратовлӧн племянница вылöвылӧ. Сентябрын А.С. Сидоров муніс научнöйнаучнӧй командировкаöнкомандировкаӧн ЛенинградöЛенинградӧ (öніӧні [[Санкт-Петербург]]), кöнікӧні велöдісвелӧдіс археология АрхеологическöйАрхеологическӧй институтса география факультетын. Во мысти сійöсійӧ бара воис ПИНО–öПИНО–ӧ уджавны, и лоис ректорöнректорӧн. Но административнöйадминистративнӧй удж сылы эз кажитчы. Сы вöснавӧсна [[1923 во]]öӧ, ПИНО–öсПИНО–ӧс педтехникумöпедтехникумӧ вуджöдöмвуджӧдӧм бöрынбӧрын, Семен ÖльöшӦльӧш бара лоöлоӧ велöдысьöнвелӧдысьӧн.

[[1923 во]]ын [[Визин (Сыктыв район)|Визин]] сиктын олысь тестьыслöнтестьыслӧн архивысь сійöсійӧ аддзис И.А. Куратовлысь гижöдъясгижӧдъяс, и сійöсійӧ жöжӧ воöвоӧ «[[Парма ёль (журнал)|Парма ёль]]» журналын йöзöдісйӧзӧдіс поэтлысь кык неыджыд кывбур да поэт йылысь статья. ТайöТайӧ вöлівӧлі сöветскöйсӧветскӧй печатьын И.А. Куратов йылысь медводдза гижöдöнгижӧдӧн.

[[1926 во]]ся [[рака тӧлысь]]ын А.С. Сидоров бара мунöмунӧ велöдчынывелӧдчыны ЛенинградöЛенинградӧ. Кык воысь унджык сійöсійӧ велöдöвелӧдӧ археология да лингвистика Н.Я. Марр юрнуöдöмюрнуӧдӧм улын. ТайöТайӧ вöлівӧлі нималана кыв велöдысьвелӧдысь, археолог да этнограф. СійöСійӧ чуйдіс коми учёнöйясöсучёнӧйясӧс гижны вель уна удж археология кузя. Семен ÖльöшӦльӧш йöзöдісйӧзӧдіс ыджыд небӧг — «Знахарство, колдовство и порча у народов коми» ([[1928 во]]).

[[1929]] воын А.С. Сидоров лои Ленинградса Герцен нима педагогика институтса доцентöндоцентӧн. СійöСійӧ лыддис сэні велöдчысьвелӧдчысь студентъяслы лекцияяс, коми этнография, археология, кыв йылысь, гижис ассьыс научнöйнаучнӧй уджъяс.

ВелöдчанВелӧдчан небöгъяснебӧгъяс водзöводзӧ дасьтöдасьтӧ да лэдзöлэдзӧ 1930–öд1930–ӧд воясöвоясӧ. 1930–öд1930–ӧд воын петöпетӧ Семен ÖльöшлöнӦльӧшлӧн шöршӧр школаяслы синтаксисысь учебник.

[[1934]] вося [[кӧч тӧлысь]]ын А.С. Сидоров вуджис овны ЛенинградöЛенинградӧ. СійöСійӧ сэні куим во чöжöнчӧжӧн вöчисвӧчис унатор: дасьтіс И.А. Куратовлысь кывбуръяс чукöрчукӧр, пыдіа пырöдчиспырӧдчис сэсся нин официальнöйофициальнӧй кывлöнкывлӧн «яфетическійяфетическӧй теорияöтеорияӧ», кодöскодӧс лöсьöдіслӧсьӧдіс Н.Я. Марр.

[[1937]] вося [[21 кӧч|кӧч тӧлысь 21 лунöлунӧ]] локтöнылоктӧны и сы дорöдорӧ, шобöнышобӧны патерасöпатерасӧ, асьсöасьсӧ нуöнынуӧны. Лагерысь бöрсöбӧрсӧ воис куим во мысти. Но учёнöйучёнӧй эз ланьтöдчыланьтӧдчы, эз лэдзчысь.

Уна во Семен ÖльöшӦльӧш сетіс и чужан коми кыв туялöмлытуялӧмлы. [[Молодцов Сандрӧ Васьӧ| В.А. Молодцов]], [[Лыткин Илля Вась|Илля Вась]], А.С. Сидоров гöгöрвоöдісныгӧгӧрвоӧдісны чужан кывйöскывйӧс кедзовтöмлыськедзовтӧмлысь лёксöлёксӧ, лöсьöдіснылӧсьӧдісны графика, литературнöйлитературнӧй нормаяс. Семен ÖльöшӦльӧш чуксаліс пыртны сэтчöсэтчӧ став сёрнисикасъяслысь озырлунсöозырлунсӧ, та вöснавӧсна и пондіс найöснайӧс велöднывелӧдны. [[1924]] воын сійöсійӧ вöлівӧлі [[Изьва (ю)|Изьва]] да [[Печора (ю)|Печора]] вожъясын. А.С. Сидоров медводдзаяс лыдын кутіс лыддьыны педтехникумса студентъяслы лекцияяс комиöнкомиӧн.

Пансис нин [[Айму вӧсна Ыджыд тыш]]. [[1941]] во помöдзпомӧдз сійöсійӧ уджаліс [[Вылькар обласьт|Новгород обласьт]]ын топографическöйтопографическӧй экспедицияын техникöнтехникӧн да совхозса рабочöйöнрабочӧйӧн. СöмынСӧмын [[1942]] воöвоӧ Семен ÖльöшӦльӧш локтöлоктӧ СыктывкарöСыктывкарӧ да уджалöуджалӧ научнöйнаучнӧй сотрудникöнсотрудникӧн [[Коми туялан институт]]ын.

[[1944]] воöвоӧ А.С. Сидоров лоöлоӧ СССР-са наукаяс АкадемиялöнАкадемиялӧн Коми базаын старшöйстаршӧй научнöйнаучнӧй сотрудникöнсотрудникӧн. Кык во мысти лои филология наукаясса кандидатöнкандидатӧн, во мысти – докторöндокторӧн.

[[1952]] воын муніс Сыктывкарын кыв туялӧмысь конференция. Сы бöрынбӧрын, во мысти, А.С. Сидоров муніс коммандировкаöкомандировкаӧ [[МöскуаМӧскуа]]öӧ, библиотекаын да архивъясын уджавны. [[Рака тӧлысь]] заводитчигöнзаводитчигӧн сійöсійӧ висьмис. [[1953]] вося [[5 рака|рака тӧлысь 5-ӧд лунöлунӧ]] Семен ÖльöшӦльӧш кувсис. СійöсСійӧс дзебöмадзебӧма МöскуасаМӧскуаса Введенньӧ шойнаын.

Зэв сьöкыдсьӧкыд гöгöрвоныгӧгӧрвоны А.С. Сидоровлысь кыв велöданвелӧдан уджсöуджсӧ марристскöймарристскӧй теориятöгтеориятӧг. Марризм выналігöнвыналігӧн коми муын чужан кывйöскывйӧс история боксянь зэв омöляомӧля велöдіснывелӧдісны, эз чайтны збыльöнзбыльӧн финно–угорскöйфинно-угорскӧй кывъяслысь история боксянь öткодьлунсöӧткодьлунсӧ. Марристъяс серти, став кывйыс сöвмиссӧвмис сöмынсӧмын скрещивайтчöмöнскрещивайтчӧмӧн. БыттьöкöБыттьӧкӧ важöнважӧн вöлівӧлі сöмынсӧмын 4 яфетическöйяфетическӧй племя – ''сал'', ''бер'', ''рош'', ''йон'', и тайöтайӧ нимъяс сорласьöмысьсорласьӧмысь пöпӧ артмис став лексикалöнлексикалӧн озырлуныс. ТайöТайӧ теорияыс вöлівӧлі зэв примитивнöйöнпримитивнӧйӧн да вульгарнöйöнвульгарнӧйӧн. Мый жöжӧ кыскис медъёна Семен ÖльöшöсӦльӧшӧс тайöтайӧ теорияас? ТыдалöТыдалӧ, сійöсійӧ, мый яфетическöйяфетическӧй теория топыда йитліс кывсöкывсӧ обществоын мунан вежсьöмъяскöдвежсьӧмъяскӧд. Марризм чуксаліс уна сикас ичöтичӧт войтыръяслысь кывъяс, и не видлавны найöснайӧс дась меркаясöнмеркаясӧн, мукöдмукӧд кывъяс велöдöмынвелӧдӧмын артмöмартмӧм канонъяс отсöгöнотсӧгӧн. Вермас лоны, мый та вöснавӧсна медъёна А.С. Сидоров и сулаліс яфетическöйяфетическӧй теория дор.

Кор сёрнитам А.С. Сидоров йылысь, кыдзи яфетолог йылысь, оз ков вунöднывунӧдны, мый сійöсійӧ некор эз вöввӧв марризмлöнмарризмлӧн теоретикöнтеоретикӧн, а пыр вöчисвӧчис коми кыв кузя конкретнöйконкретнӧй удж. Сы вöснавӧсна и öнöдзӧнӧдз тайöтайӧ тайöтайӧ уджъясыс зэв коланаöськоланаӧсь, тöдчанаöсьтӧдчанаӧсь. Коми синтаксис, кузя сійöсійӧ гижис зэв ыджыд удж – кык тома «Синтаксис коми языка». СійöсСійӧс абу йöзöдöмайӧзӧдӧма. Та йылысь монографияыс петіс сійöсійӧ кулöмкулӧм бöрынбӧрын нин. «коми литературный язык эпохи раннего феодализма» уджын коми лингвист велöдісвелӧдіс XIV–XVIIXІV–XVІІ нэмъясса важ коми гижöдъясгижӧдъяс. Архивъясысь ачыс адзисаддзис и некымын важ коми кывйöнкывйӧн гижöмгижӧм памятник, пыртіс найіснайӧс наукаöнаукаӧ. ИсторическöйИсторическӧй лексикология юкöнынюкӧнын Семен ÖльöшӦльӧш корсис архивъясысь и дешифруйтіс гижöдъяслысьгижӧдъяслысь важ коми тöлысьтӧлысь нимъяс. Но став тайöтайӧ вöчöмторсьысвӧчӧмторсьыс öнöдзӧнӧдз йöзöдöмайӧзӧдӧма неыджыд юкöнюкӧн.

# Древнекоми названия месяцев // Советское финно-угроведение. IIІІ. — [[1966]]. — № 2. — С. 123—129. (Соавтор — [[Илля Вась|В.И. Лыткин]]

== ÖшмöсъясӦшмӧсъяс ==

# [[Федюнёва Галина Валерьяновна|''Федюнёва Г.В.'']] Алексей Семенович Сидоров //ӦӦ Сидоров А.С. Избранные статьи по коми языку. — [[Сыктывкар]], [[1992]]. — С. 5—22.

# [[Белых Иван Ильич|''Белых И.'']] Пальысь петӧм учёнӧй // [[Йӧлӧга (газет)|«ЙöлöгаЙӧлӧга»]], [[2002]], [[18 йирым|йирым тӧлысь 18–ӧд лун]].

# [[Лудыкова Валентина Матвеевна|''Лудыкова В.М.'']] Коми гижӧд кыв история: учебнöйучебнӧй пособие. — [[Сыктывкар]]: [[Сыктывкарса канму университет|Изд–во Сыктывкарского ун–та]], [[2007]]. — Л.б. 52—59.

# [http://komikyv.com/archivesarchіves/2231 Коми туялан шӧринса КЛИИ-са кыв юкӧд сайтын А.С. Сидоровлӧн олантуй]