Африка: версиякостса торъялӧм
Пытшкӧссӧ чышкӧма Пытшкӧссӧ содтӧма
Вежӧмсӧ гӧгӧрвоӧдӧмыс абу |
Вежӧмсӧ гӧгӧрвоӧдӧмыс абу |
||
Визь 1:
[[Изображение:LocationAfrica.png||thumb|300px|right|Африка мушар карта вылын]]
Африка — мувеж да му юкöн, кодi куйлö [[Мушöр саридз|Мушöр]] да [[Гöрд саридз|Гöрд саридзъясянь]] лунвылын, [[Атлантувса океан]] дорысь асыввывлань да
Африкаын олö 960 млн. морт.
Визь 10:
Африка мувывтор сертиыс куим мындаöн ыджыдджык [[Европа|Европаысь]]. Войвывсянь лунвылö сiйö кыссьö 8 сюрс км кузя да пöшти сы мында жö рытывсянь асыввылö.
Экватор вуджö Африкаöс пöшти шöрöдыс: войвыв помыс сылöн – Абьяд нöрыс – сулалö 37-öд параллель вылын войвыв пасьтöсын, а лунвыв помыс – Ем нöрыс – 35 параллельын лунвыв пасьтöсын.
Европаысь Африкаöс торйöдöны абу ёна паськыд Мушöр саридз да Гибралтар вис, – медвекньыдiнас пасьтаыс сылöн сöмын 14 км.
Азияысь сiйöс торйöдö векньыдик Гöрд саридз да [[Баб-эль-Мандеб]] вис, кодi куим мындаöн сöмын паськыдджык Гибралтар вискысь.
Суэц вуджанiнтi, кöть и кодйöма канал, позьö нуöдны мувыв туйяс тайö му юкöнъяс костын.
Саридзвыв туйяс Африкасянь Европаö да Азияö дженьыдöсь да бурöсь, но мукöд му юкöнъяссьыс сiйöс торйöдöны паськыд океанъяс.
Вадоръясыс Африкалöн абу ёна кöджаöсь. Сэнi эм öти ыджыд куръя – [[Гвинея куръя|Гвинея]], но сiйö оз пыдöдз пыр материк пытшкас: тайö куръяыскöд паныд, материк асыввылас, ылöдз петö [[Сомали кöдж]] (сiдз шусяна [[Африкаса сюр]]).
Мукöд куръяяс да кöджъяс посниöсь. Дiяс Африкаын этша. Рытыввыв вадоръяс пöлöн куйлöны некымын негырысь дi чукöръяс: Азор, Канари, Кабо-Верде дiяс. Африкалöн эм сöмын öти ыджыд дi – [[Мадагаскара]], куйлö Индiа океанын, материкысь сiйöс торйöдö паськыд [[Мозамбик вис]].
Африка вадоръясын, кызвынас, абуöсь весиг бухтаяс, Мушöр саридз дорысь öтдор.
Океан вадоръяс Африкаын найö тэчасног вöсна омöля сибаланаöсь суднояслы: сэтчö пыр швачкöны гырысь гыяс, кодъяс локтöны ылысянь, восьса океансянь, кöнi век буалöны ыджыд тöвъяс. Гöрд саридзлöн вадоръясыс абу сибыдöсь коралл рифъяс понда; тайö – медшоныд саридз му вылын, да коралл полипъяс сэнi зэв öдйö лэбтöны ассьыныс стрöйбаяссö.
25 визь ⟶ 31:
Европасаяс зэв важ кадъяссянь волывлiсны Африка войвыв вадоръясö, важысянь тöдлiсны найö сiдзжö Гöрд саридз вадоръясöс, кытi ветлiсны Суэц вуджанiнсянь Индiö. Но став мукöд паськыд местаяссö Африкалысь европасаяс тöдмалiсны неважöн. Буретш ХV-öд нэмын португалса морякъяс Европасянь Индiö саридзвыв туй корсигöн, туялiсны став рытыввыв вадорсö Африкалысь да воисны нöрысöдз, кöнi материк дорыс чукыльтö асыв-войвывлань. Тайö нöрыссö найö шуисны Бушковъяс нöрысöн, а сэсся сетiсны сылы выль ним – [[Бур Лача нöрыс]] – найö чайтiсны, мый сiйöс кытшовтöм бöрын позьö воны Индiö. И збыльысь [[Васко-да-Гама]] кытшовтiс лунвыв Африкаöс, мунiс асыввыв вадор пöлöныс экваторöдзыс, вуджис Индiа океан да сувтiс Индостан вадорö. Тадзи Васко-да-Гама вöчис öтпырйö кык ыджыд удж: восьтiс саридзвыв туй Индiö дай тöдмалiс, мый Африкаöс лунвывсянь и асыввывсянь кытшалö океан.
Медзводдза морт, кодi вöчис гырысь ветлöмъяс пыдöдз Африка материк пытшкö, вöлi [[Ливингстон]]. Сiйö туялiс [[Замбези]] ю да аддзис сы вылысь зэв ыджыд борган и шуис сiйö [[Виктория ты|Виктория]]. Сы бöрын сiйö восьтiс [[Ньяса ты]], [[Конго ю|Конго юлысь]] вылыс помсö да Бангвеоло ты. Ливингстон зэв шоча юöртлiс ас йывсьыс чужанiнас да öти кадö чайтлiсны, сiйö пö кулöма. Корсьны сiйöс мöдöдчис америкаса [[Стэнли]]. Африка асыввыв вадорын, [[Занзибар]] дiкöд паныд, Стэнли чукöртiс ыджыд караван, мунiс [[Танганьика]] ты дорö, сэнi сiйö аддзис Ливингстонöс. Тайö тысö öтлаын кытшовтöм бöрын, Стэнли бöр мунiс, а Ливингстон мöдöдчис водзö лунвывлань, но регыд кулi малярияысь. Стэнли вöчис нöшта куим ветлöм Африкаöд, тöдмалiс Виктория ты, Конго ю да важ тропикдорса вöръяс ю пöлöныс.
33 визь ⟶ 40:
Пöшти став Африкаыс дзоньнас – зэв ыджыд öти плато – вывтас тшöтшкöсiн, шöр судтаыс сылöн 600 м-ысь вылынджык саридз тшупöдсянь. Лунтыръясöн, кузь вежонъясöн мунöны сэтi караванъяс, и туй вылын оз паныдасьлы ни мусюръяс, ни весиг гырысьджык мылькъяс. Шыльыд рельеф кокньöдö öнi кöрттуйяс да автомобиль туйяс нюжöдны. Тайö ыджыд платолöн доръясыс зöмöсь да гырысь тшупöдъясöн (террасаясöн) лэччöны саридз вадоръяслань. Но дзик саридз вадор пöлöныс мунö нюрсялöм да малярияöсь векньыдик увтас полоса.
Асыввыв-Африкаса плато потласьöма тшöтшкöс локöбъясö; мукöдыс на пытшкысь кайöмаöсь вылö, мукöдыс, мöдарö, лэччöмаöсь улö. Медся вылö кайöма [[Итъёпъя керöсаин]]; сiйö джуджыд дi моз кыпöдчö плато кытшын; шöркодь судтаыс сылöн – 2½ сюрс м гöгöр.
Итъёпъя керöсаин кызвыннас артмöма гнейсысь да кристаллсяма сланецъясысь, а вылiас куйлöны лыаиз да извесьт из пöвстъяс. Вылыссяньыс Итъёпъя вевттьысьöма кынмöм лава шоръясöн. Став кырыв местаыс вундассьöма джуджыд сёртасъясöн; на костын кыпöдчöны пызан сяма керöсъяс – амбаяс. Амбаяс весьтас нöшта вылынджык кыпöдчöны кусöм вулканъяслöн куполъяс.
Лунвывланьын Итъёпъясянь [[Асыввыв-Африкаса плато]] вылын эмöсь джуджыд, но векни уськöса лайковъяс, кöнi куйлöны тыяс: Ньяса, Танганьика да мукöд. Тайö тыясыс зэв джуджыдöсь: Танганьика – джуджта сертиыс матö 1,5 км, сетчö сöмын Байкаллы, ачыс тыыс дзик Байкалсяма жö. Лайков доръясас кыпöдчöны кусöм вулканъяс: Кения да Килиманджаро (5890 м), на вылын куйлöны нэмöвöйя лымъяс; тайö районас эм весиг öти ыпъялан вулкан. Гöрд саридз артмис му кышын гырысь уськöс вöсна; джудждаыс сылöн 2 км-ысь унджык, а вадоръясыс кайöны тшупöдъясöн 2–3 км судтаöдз саридз тшупöдсянь. Мувöрöмъяс петкöдлöны, мый му кышлöн вешъясьöмыс тан мунö и öнi.
Дракон керöсъяс, кодъяс сулалöны асыв-лунвылын Африкаын плато дорас, сiдзжö чургöдчöм керöсъяс, тайö важъя кöрöм керöсъяс местаын артмöм, ёна пазавлöм керöсъяс.
Том кöрöм керöсъяс Африкаын пöшти абуöсь, Атлас кындзи. Атлас – керöсаин, танi некымын радöн мунöны чукыръяс 3 и весиг 4 сюрс м судтаöдз. Тайö чукыръясыс – Альпъясса да Апеннинъясса том чукыръяслöн Европаын нюжалöм.
Африкаса мупытшкыс зэв озыр зарниöн, изшомöн, фосфоритъясöн, рöма металлъясöн да алмазъясöн, торъя нин лунвыв Африкаын.
Сöмын öти ыджыд дiыс Африкалöн – [[Мадагаскара]] – тэчасног сертиыс öтсяма материкыскöд: тайö тшупöда зöм бокъяса тшöтшкöс из глыба. Мукöд дiясыс Африкалöн либö вулканъяссянь артмöм дiяс, шуам, [[Кыптанлун дi|Кыптанлун]], [[Вежа Елена дi|Вежа Елена]], [[Азор дiяс|Азор]], Канари дiяс, либö кораллвывса дiяс, шуам, уна посни дi Африка асыввыв вадорын, на лыдын жö Занзибар.
46 визь ⟶ 59:
Кызвын юкöннас Африка куйлö тропикъяс костын да климатыс сылöн пöсьджык став мукöд му юкöнъясысь. Шондi вогöгöр шонтö зэв ёна; тöвся да гожся тöлысьяс костын шонтöглöн торъялöм пöшти некутшöм абу.
Меджар мутасыс став му вылын, – сiйö овтöмин [[Сахара]].
Сэнi вогöгöрся шöр шонтöг кайö + 30°-öдз. Гожся лунъясö куш кыртъяс донавлöны 70 дай 80°-öдз, а сынöдыс овлö сэтшöм жар, весиг сьöкыд лолавны. Кор овтöминöд мунö лыаа лёк ураган – самум, караванъяс сувтöны, верблюдъяс водöны му вылас, мортъяс гартчöны да дзебсьöны тюкъяс костö, лыа бушковысь виччысьöм могысь.
Но войясын Сахараын овлö ыркыд; уналаын усьö лысва, а тöвся войясö кыртъяс вылын овлö весиг пуж.
Шоныд да кöдзыд öдйö вежласьöм понда кыртъяс овтöминын потласьöны, пöрöны из торпыригö да лыаö. Тöв нуö лыасö да пуктö сiйöс увтасджыкинъясö еджыд либö виж дюна лёдзьясöн 300 м судтаöдз.
Кызвын юкöныс Сахаралöн – изъя овтöмин, уналаын куш кыртъясыс сылöн ассяма сюръяяс кодьöсь, пирамидаяс, тшакъяс кодьöсь да с. в. Но уна места босьтöны сэнi сiдзжö лыаяс да сёйяс.
Сахара кос со мый понда. Рытывсянь сiйöс кытшалö Атлантувса океанлöн сiйö юкöныс, кöнi вогöгöр помала пöльтöны асыв-вой пассатъяс, найö нуöны океанысь васö Лунвыв Америкаланьö. Сыысь öтдор, Сахара дорын океан ваыс кöдзыд: пассатъяс вöтлöны веркöсса шоныд слöйсö вадоръяссьыс, а сы местаö улысяньыс кайö кöдзыдджык ва, кодi омöля пакталö.
Пассатъяс пöльтöны сiдзжö и Сахара весьтас. Найö нуöны сынöдсö кöдзыдджык местаясысь шоныдджыкинъясö, но мунiгас сынöдыс сiдзжö шоналö да ылыстчö насыщение чутсянь. Сы понда Сахара весьтын оз артмыны кымöръяс да оз овлыны зэръяс пöшти некор. Нил ю визувтö Сахара пыр ни öти вож босьттöг.
Лунвывланьын Сахарасянь куйлöны жар да васöд мутасъяс; найö мунöны экваторсянь кыкнанладор бокас. Сэнi океансянь локтысь ульсов сынöдыс пöшти пыр кайö вывлань, мыйысь артмöны кымöръяс да ёна зэрö. Торъя ёна зэрö Гвинея куръя вадорын. Конго ю бассейнын гырысь зэръяс мунöны пöшти вогöгöр. Тайö васöд экваторладорсö кытшовтö войвывсянь, асыввывсянь да лунвывсянь зэв кузь от, кöнi тöлын овлöны косьтан жаръяс, а зэръяс медсясö овлöны гожся тöлысьясын, торъя нин кор луншöр шондi сулалö зенитын, – веськыда юр весьтын.
Тайö зэръяссö сiдзи и шуöны – зенит зэръяс. Найö локтöны кызвынысьсö öти и сiйö жö часъясö луннас. Асылын енэжыс сэзь, и, шондi, войся русö разöдöм бöрын, зэв ёна пöжö; луншöр кежлö шоналöм васöд сынöд кайö вылö да сэнi кöдзалö; пырысьтöм-пыр жö енэжын öшйöны кыз кымöръяс, заводитчö кöш помысь кисьтан зэр, гымалö да помала чардалö. Войнас енэж бара сэзьдö, еджыд сук ру вевттьö став увтас местаяссö. Тропикдорса Африкаöд ветлысь-мунысьяс ёна норасьöны лыöдзыд мöрччан тайö кöдзыд руяс (туманъяс) вылö; весиг велалöм негръяс оз петны удж вылö, кытчöдз шондi оз вöтлы войся русö.
Лунвыв тропиксянь лунвывланьын климат Африкалöн шöрвыйö шоныд. Гожöмын, мöдногöн кö öшым, январ да февраль тöлысьясын, сэнi сулалö зэв жар поводдя, а тöлын сэнi овлö ыркыд, джуджыдджык инъясын весигтö усьö лым. Зэръясöс вайöны татчö асыв-лун пассатъяс, кодъяс локтöны Индiа океансянь. Сы понда Дракон керöсъяс вылын зэр овлö уна, а водзö рытывланьö, кöнi куйлö Калахари овтöмин, зэр овлö зэв этша.
Зэрыс оз овлы танi нöшта и сы понда, мый Калахарилысь вадоръяссö кытшалöны кöдзыд визувъяс, кыдзи и рытыввыв вадоръяссö Сахаралысь.
Сöмын дзик лунвылас Африкаын пöльтöны тöлын рытыв тöвъяс, кодъяс вайöны уна енэжва; гожöмыс сэнi, мöдарö, кос. Климат серти тайö местаыс дзик öтсяма Африка войвыв вадоръяскöд да Италиякöд. И тан и сэн климатыс тропикувса. Сöмын тöлыс Африка лунвылын овлö сэки, кор войвылын сулалö жар да кос гожöм.
64 визь ⟶ 85:
Став гырысь юясыс Африкалöн пансьöны сэтшöм местаясын, кöнi усьöны уна енэжваяс, визувтöны найö джуджыд платоясöд, туй выланыс найö паныдасьöны тшупöдъяскöд, сы понда вöчöны уна коськ да борган.
Медшöр юыс Африкаын – [[Нил]], кузьтанас сiйö сетчö сöмын Миссисипилы Миссурикöд. Сiйö артмö Еджыд Нилысь да Югыдлöз Нилысь. Еджыд Нил петö Виктория тыысь, кодлöн тшупöдыс километр дорысь вылынджык океан веркöсысь. Югыдлöз Нил заводитчö Итъёпъя керöсъясын Тана тысянь, кодi куйлö нöшта вылынджык Виктория ты серти. Мушöр саридзлань визувтiгöн Нил паныдасьö тшупöдъяскöд да вöчö уна коськ. Сы бöрын Нил визувтö сэсся лöня да саридзö усянiнын Египет мутасъясын вöчö дельта, ыджда сертиыс Волга дельта кодь кымын.
Гожöмын Нил быд во ойдö вывтi ёна зэрöмысь заводитчанiнас.
Тайö зэръясыс заводитчöны тулысын да мунöны гожöмбыд. Кыкнан Нилыс – Еджыд и Югыдлöз – туöны да нуöны гудыр ва ылö войвылö, кöнi зэръяс ньöти оз овлыны, да кöнi юыс ойдö гожöмын, мича, кос да жар поводдя дырйи быттьöкö некутшöм помкатöг. Арнас юыс бöр пырö аслас вадоръясö, ковтысас кольö улис да видз-му овмöслы шогман нюйт пöвст.
Кузьта сертиыс мöд ю Африкалöн – [[Конго ю|Конго]]. Сiйö нуö сэтшöм уна ва, мый пасьтаыс сылöн шöр юкöнас 10 км гöгöр. Но, кöнi сiйö паськöдчö океанлань кыпалöм материк вомöн, сэнi Конго векнялö 400 м-öдз да визувтö коськъяс пыр джуджыд, чуклясян сёртасöд 50 км-öн час.
Коймöд ю Африкалöн – [[Нигер ю|Нигер]] – Нил серти ыджыдджык ваа, но Конгоысь ёна бöрö кольö.
Мукöд ыджыдджык юяс Африкаын – [[Замбези]] [[Виктория борган|Виктория]] нима борганöн да [[Оранжава]].
Замбези ю шöр юкöнас визывтö базальт пыдöсöд, важ кынмöм лава вывтi, туй вылас паныдасьö потаскöд да усьö 120 м судтасянь. Борганыслöн шумыс кылö 15 км сайсянь. Борган весьтас пызйö-кайö ваыс вылöдз, сэнi шондi ворсö öшка-мöшка быдсикас рöмъясöн.
Асыввыв-африкаса тыяс – [[Ньяса]], [[Танганьика]], Виктория, [[Альберт ты|Альберт]] да мукöд – куйлöны джуджыд лайковъясын, вадоръясыс налöн джуджыдöсь да зэв зöмöсь. Медыджыд тыыс Африкалöн – Виктория, ыджда сертиыс сетчö сöмын öти дуб ваа тылы – [[Катыдса ты|Катыдсалы]] Америкаын. Но Викторияыд – ляпкыд ваа ты.
Суданланьын эм сöмын öти ыджыд ты – [[Чад ты|Чад]], но сэсянь оз пет некутшöм ю; сэтчö усьö Шари ю.
Сахара войвыв помын, а сiдзжö [[Атлас мусюръяс]] костын, эмöсь сола тыяс – шоттъяс, кöнi ваыс овлö сöмын зэръяс бöрын, мукöд кадъясö жö шоттъяс пыдöсын куйлö лым кодь еджыд сов.
79 визь ⟶ 110:
Гвинея куръя вадорын да Конго ю бассейнын – медся ва местаясас Африкаын – быдмöны [[тропикдорса вöръяс]]. Тайö зэв сук вöръяс, гартчöмаöсь лианаясöн. Пуясыс быдмöны сэнi уна вевсьöн (ярусöн).
Шондi югöр шоча пыравлö коръяс косттiыс; сынöдыс сэнi жар да уль руа. Вöръясын шöркодь судтаыс пуяслöн оз ло кузьджык 35 м, но торъя пуяс быдмöны зэв джуджыда – 50–56 м-öдз; татшöм гырысь пуясыслöн эмöсь пыкöдъяс кодь содтöд вужъяс. Сук лианаяс, вужъяс да пуяс костöд векньыдик ордым вывтi мунiгöн, морт аддзö сöмын водзö некымын воськов. Вылын пуяс вылас лэбалöны пöткаяс; улiас пемöсъяс пöшти абу.
Сэнi олöны негырысь котыръясöн морт кодь [[öблезяна|öблезянаяс]] – шимпанзеяс да гориллаяс, да налы медуна лёк вöчысьясыс – [[леопард|леопардъяс]].
Африка сэтшöм мутас, кöнi енэжваяс усьöны 60-сянь 150 см-öдз, да кöнi тöвнас овлö кос, вевттьысьöмаöсь [[саванна|саваннаясöн]]. Зенит зэръяс дырйи сэнi быдмö кузь турун, унаысь – морт судта. Кöнсюрö кыпöдчöны джуджыд пуяс, шуам, акацияяс, мимозаяс; шочиника паныдасьлöны сюрс вося [[баобаб|баобабъяс]].
Баобаб – му вылын медся кыз пу; кызтанас сiйö овлö – 20 м-öдз, но абу джуджыд – 15–20 м судта сöмын. Быдмö уна кыз вожöн, ыджыд шатёр кодь, ылысянь видзöдiгöн быттьö дзонь рас. Баобаб сетö сёян плодъяс, кодöс зэв радейтöны öблезянаяс, сы понда баобабсö шуöны нöшта öблезяналöн нянь пуöн.
Юяс пöлöн, кодъяс визывтöны саваннаясöд, быдмöны вöръяс; найöс шуöны галерея вöръясöн: татшöм вöрöдыс юыс визывтö быттьö галереяöд. Нюръяса вадоръяс вылын юяс да тыяс пöлöн быдмöны тростник да папирус.
Тöвся косьтан жар пуксьöм бöрын туруныс саваннаясын вижöдö да косьмö; весиг пуяс вылысь коръяс усьöны косысла. Сэки саваннаясын кокниа кыптö лёкби, кодi паськалö уна дас дай сё километр вылын.
Сьöд пемыд тшын кайö вывлань, тупкö енэжсö, шондiсö; муыс тырö пöимöн.
Став ловъя олысьыс пышйö саваннаясысь либö сотчö биöн; сöмын кодзувкотъяс-термитъяс кольöны бивидзан асланыс стрöйбаясын.
Тайö бишогъясыс зэв лöсялöны лудъяслы, – вынсьöдöны найöс пöимöн, но найö вöчöны ыджыд лёк вöръяслы.
Мусинъяс саваннаясын да тропикдорса вöръясын гöрдöсь. Сiсьмöгыс налöн этша; быдсяма коръяс, вужъяс, весиг дзонь пуяс öдйö зэв сiсьмöны васöдла да жарла, а сiсьмöгсö нуö ва; но тайö мусинъясыс озырöсь калийöн да налöн тэчасногаыс шыдöс кодь. Вынсьöдтöг найö регыд изöрмöны, но фосфор да азот сюйöмöн дыр вермöны сетны бур урожайяс.
Пемöсуловöн африкаса саваннаяс зэв озырöсь. Вывтi бур лудъяс вылын йирсьöны дзонь стадаясöн [[антилопа|антилопаяс]], [[зебра|зебраяс]] да [[страус|страусъяс]]. Саваннаясын сулалысь акацияяслысь да мимозаяслысь корсö сёйöны [[жирафа|жирафаяс]]. Турун сёйысь пемöсъяс бöрся вöтлысьöны яйсёйысьяс – [[лев]], [[гиена]] да [[шакал]]. Радейтана оланiныс налöн – вöрдоръяс; сэтысянь войясын найö петöны кыйсьыны саваннаясö.
Сэнi жö, вöрдоръясын, тапикасьöны, сёйöны увъяс, вужъяс да плодъяс, зэв гырысь тушаа кызкучикаяс – [[слöн]] да [[сюраныр]]. Юясын да тыясын, вöръяс пöвстын да саваннаясын, олöны [[бегемот|бегемотъяс]] да [[крокодил|крокодилъяс]].
Вöръясын и саваннаясын гут-гагыс зэв уна, торъя нин термитъяс, – быд воськолын налöн стрöйбаяс.
Тропикдорса юкöнас Африкаын олö цеце гут, код курччöмысь кулö пöшти быд гортса пемöс.
Тайö гутъясыс висьмöдöны йöзöс зэв сьöкыд узян висьöмöн. Сэсся быдлаын саваннаясын олöны москитъяс, кодъяс вуджöдöны тропикдорса малярия. Колö шуны, саваннаяс да тропикдорса вöръяс оз лöсявны мортлы олöм вылö, торъя нин сэтшöм йöзлы, кодъяс оз вермыны овны васöд жар климатын.
Нил ю йывланьын да гырысь тыясын олö уна лэбач, тöлын лэбачьясыс Европаысь сэтчö локтöны зэв гырысь кельöбъясöн.
Коркö важöн Африкаын вöлi лыдтöм-тшöттöм кид пемöс. Шуам, Чад ты дорын слöнъяс ветлiсны чукöръясöн 500 дай унджык юрöдз, а лунвыв Африкаын антилопаяс вуджлывлiсны öтилаысь мöдлаö уна сё сюрс лыда чукöръясöн. Замбези ю дорын Ливингстонлы ковмывлö вöлi кызмырдöн писькöдчыны антилопа чукöръяс костöд.
Бöрынджык, кор Африкаын заводитiсны кыйсьыны зверьяс бöрся лыйсянъясöн, пемöсъяс тайö материк вылас кутiсны öдйö шочмыны. Торъя нин ёна бырöдiсны лёка кыйöмöн слöнъясöс дона водзиръясыс понда да страусъясöс дона гöн пондаыс.
Страусъясöс öнi видзöны да рöдмöдöны лунвыв Африкаын; найö олöны сутугаöн потшöм лудъяс вылын.
Косджык местаясын Африкаын, кöнi енэжваяс усьöны 10-сянь 60 см-öдз, да кöнi кос поводдяяс сулалöны воджын дорысь кузьджыка, куйлöны посни кустаинъяса (1/2 м судта гöгöр) [[степ|степьяс]]. Турун сэнi бура быдмö сöмын зэра воясö, а кос воясö – зэв омöля.
Степьясын пемöсъяс ёна этшаджык – сiйö медсясö антилопаяс да зебраяс, кодъяс локтöны татчö ульсов кадö, кор степьяс веж турунаöсь. На бöрся вöтчöны и яйсёйысьяс – левъяс, гиенаяс. Степьясын век олысьяс пöвсысь медсясö олöны танi му пытшкын олысь пемöсъяс; найö заптöны сэнi аслыныс кöрымсö кос поводдя кад кежлö; татшöмъясыс – 4 см кузьта ем кодь гöна дикобразъяс, му кöчьяс, кодзувкотъяс да [[лёкгаг|лёкгагъяс]]. Мусинъяс степьясын – сьöдмуаöсь да каштанрöмаöсь; сiсьмöг сэнi чукöрмö уна кос климатын быдмöгъяс надзöн сiсьмöм вöсна.
Овтöминъясын Африкаын – [[Сахара|Сахараын]] да мыйкö-мында [[Калахари|Калахариын]] – зэв паськыд местаяс куйлöны пöшти дзик кушöсь, быдмöгтöмöсь. Ковтысъясын да керöс бокъясын, кöнi шочиника овлöны зэръяс, быдмöны сöмын турунъяс да сутшкасьысь кустаинъяс. Кöнi петö грунт ва либö кодйöма артезияса юкмöсъяс, дзордзалöны оазисъяс финик пальмаясöн.
Пемöсъясöн овтöминъяс гöльöсь: Сахараын эмöсь [[скорпион|скорпионъяс]], лёкгагъяс да [[кый|кыйяс]]; найö зэв дыр, уна тöлысьöдз, вермöны овны сёйтöг-ютöг. Унджык посни пемöсъясыс лунын дзебсьöны кырт потасъясö, кодйысьöны лыа пиö, а рытъясын да войясын петöны ортсö корсьны кыйдöс. Ковтысъясöд, кöнi быдмö турун, овтöминъясö пыдöдз пырöны антилопаяс; луннас найö вермöны котöртны уна дас дай сё километръясöдз сёян да юан корсьöм могысь. Овтöмин доръясын эмöсь яйсёйысьяс – левъяс да гиенаяс.
Став пемöсыс овтöминын рудов-виж рöмаöсь (доръян рöм), сы понда найöс сьöкыд аддзыны сэтшöм жö рöма лыаяс костын.
Уна вöдитан быдмöгъяслöн чужанiныс Африкаын: копей пулöн чужанiныс – [[Итъёпъя]]; Гвинея вöръяс – выя пальмалöн; саваннаяс – некымын сорта просалöн да му öреклöн чужанiн; Сахара оазисъясысь петiс финик пальма. Мукöд му юкöнъясысь вайöм быдмöгъяс Африкаын бура овмöдчисны; татшöмöсь, шуам, америкаса каучук пу да какао.
Какао пуяс садитöм могысь негръяс весалöны тропикдорса вöр сiдз, мый кольöны сöмын гырысь пуяссö, на костын сэсся и садитöны какао пуяс; найö öдйö быдмöны да регыдöн вайöны плодъяс, а асьныс пыр кольöны джуджыд пуяс сайын – не сiйö кö, тöв кокниа нуас какао бобы плодъяссö.
110 визь ⟶ 165:
Африкаын эм 57 канму, на пöвстын нёльыс - аскежысь мездлун босьтöмöсь да та вöсна пыдди пуктытöмöсь. Унджык öнiя асшöр канму пиысь дыр кад чöж вöлöмаöсь европаса канмуяслы колониянаныс, найö босьтiсны асшöрлун сöмын 1950-1960 воясö.
Та вотöдз асшöраяснас вöлiны сöмын [[Египет]] (1922 восянь), [[Итъёпъя]] (шöр нэмъяссянь), [[Либерия]] (1847 восянь) да [[Африкалунвывса Республика]] (1910 во бöрсянь, эськö Лунвыв Африкаын ХХ нэмса 1990 воясöдз вöлi апартеид, кор сьöд вужвойтырсö быд ног увтыртöмаöсь).
| |||