|
[[Файл:Oeraals verspreiding-af.svg|thumb|350 px|right|Чудь-йöгра да самод кывъяс]]
'''ЧудьФин-йöгра кывъяс''' - öти вужкывсянь артмöм кывъяс, медсясö Асыввыв [[Европа]]ын да РытвывРытыв [[Азия]]ын. Öтув, [[СамодСамодий кывъяс|самодсамодий]] кывъяскöд öтув артмöдöны [[ИздорУрал кывъяс|издорурал]] котыр, матынöсь сiдзжö [[Алтай кывъяс|алтай]] кывъяс дорö.
=Сикасалöм=
=Классификация=
Чужан йитöд сертиныс чудьФин-йöгра кывъяс юксьöныартмöмаöсь сизим вожйöвожысь:
# [[ЧудьФин кывъяс|ЧудьФин]] вож, сылöн войвыв юкöнö пырöны [[Суоми кыв|суоми]], [[Каръяласа кыв|каръяласа]], [[Ижора кыв|ижора]] да [[Вепс кыв|вепс]] кывъяс, а лунвыв юкöнас – [[Эст кыв|эст]], [[Вадья кыв|вадья]] да [[Лив кыв|лив]] кывъяс.
# [[Саам кыв|Лопар]] вож – [[Саам кыв|саам]] кыв, сiйö торъялö öта-мöдсьыныс ылын сулалысь рытыввыв да асыввыв сёрнивожъяс вылö.
# [[Мордва кывъяс|Мордва]] вож: [[Эрзя кыв|эрзя]] да [[Мокша кыв|мокша]] кывъяс.
# [[Мари кыв|Мари]] вож: [[ВидзладорВидзвыв мари кыв|видзладорвидзвыв мари]] да [[КырладорКырвывса мари кыв|кырладоркырвывса мари]] кывъяс. Мордва да мариöс öтувтöны [[Волга кывъяс|волга]] кыв вожйö.
# [[Перым кавъяскывъяс|Перым]] вож: [[ОдмортУдморт кыв|одмортудморт]] да [[Коми кыв|коми]] кывъяс.
# [[ОбОбдорса йöгра кывъяс|Об вывОбдорса йöгра]] вож: [[Ханты кыв|ханты]] да [[Манси кыв|манси]] кывъяс.
# [[Мадьяр кыв|Мадьяр]] вож – мадьяр кыв., Сiйöскодöс Об вывОбдорса йöгра кывъяскöд тшöтш öтувтöны [[Йöгра кывъяс|йöгра кыв котыр]]ö.
Важъя роч гижöдъясын казьтылöны [[Меръя кыв|меръя]], [[Мурома кыв|мурома]] да [[Мещёра кыв|мещёра]] войтырöс. Найö овлöмаöсь мордва-марикöд орччöн да, колö чайтны: меръя вöлöма мари кывлöн сёрнисикас, мурома да мещера – мордва кывлöн сёрнисикасъяс.
ЧудьФин-йöгра кывъяс дiнö матынöсь [[СамодСамодий кывъяс|самодсамодий]] кывъяскывъяскöд: [[Яран кыв|яран]], [[Маду кыв кыв|маду]], [[Ня-ася кыв|ня-ася]] да [[Сёлькуп кыв|сёлькуп]]. Яран да чудьфин-йöгра кывъяс öтувтöны [[ИздорУрал кывъяс|издорурал кыв котыр]]ö.
=Кöнi сёрнитöны чудьфин-йöгра йывъясöнкывъясöн=
СамодСамодий войтыр пиысь няранъяс олöны [[Кардор обласьт|Кардор обласьт]]увса Яранлöн асвеськöдланаасвеськöдлан кытшын, а сiдзжö [[Тюмень обласьт|Тюмень обласьт]]увса ЁмаласаЯмалса яранлöнЯранлöн асвеськöдлана овкытшынкытшын. Маду, ня-ася да сёлькупъяс – войвыв [[Сибыр|Сибыр]]ын, Тюмень обласьт улын да Краснояр ладорынкрайын. Хант да манси – Тюмень обласьт улын,обласьтса Об ю пöлöн, Йöгралöн асвеськöдлан кытшын. Мукöд чудьйин-йöгра войтырыс олö Асыввыв Европаын, Рочму йитанкан улынРоссияын, а мадьяръяс, суомияс, эстъяс – Рытыввыв Европаын, асланыс канмуясын. Саам олö Скандi вылынСкандинавияын да Кола кöджын – [[Норвегия|Норгеын]], [[Швеция|Сверъеын]], [[Финдяндия|Суомиын]] да Рочмуын.
Унджык туялысьыс серти, чудьфин-йöгра да яран кывъя йöз котыръяс овлöмаöсь коркö öтлаын Из мусюр öтар-мöдарын, Об ю дорсянь Волга вожöдз, ciйöн и нимтöны найöс öтласа издорсаУрал войтырöн.
=ЧудьФин-йöгра вужвойтыр=
Кысянь воöмась [[Волга]] вожö важъя чудьфин-йöгра йöз, абу на тöдмалöма. Но туялысьяс чайтöны, Асыввыв Европаö воигкежлöвоиг кежлö найö волысьöмаöсь аръя, тюрки, монгол да юкагир войтыркöд. Тайö кывъясысь öтласа на чудьфин-йöгра сёрниö веськавлöма уна торъякыв да содтöс.
Ёна сёрöнджык Асыввыв Европаö локтöмаöсь айран кывъя войтыр (сколотъяс, сарматъяс, аланъяс). Налöн кывныс вöлöма матын синду-эвропаса вужкыв дiнö. Айранкöд волысьöмысла чудьфин-йöгра сёрниö пырöма уна торъякыв, кодъяс индöны выль эмторъясöн вöдитчöм вылö: *''porsas'' порсь, *''mekse'' мазi, *''mete'' ма да с.в. Сёрöнджык айран кывъя войтырсянь öтласа чудьфин-йöгра сёрниö веськалöмаöсь лыднимъяс: *''śata'' сё < авестаса *''satem'', *''śurs'' сюрс < орч. вуж аръя *''ž'hasra''…
ЧудьФин-йöгра вуж йöз перйывлöмаöсь кынöмпöтнысö вöралöмöн, чери кыйöмöн, вотчöмöн, вöлöма налöн и мыйтакö гортса пемöс: пон (вöравны да кыскавны дадь), кöр, ыж. Тайö пемöс нимъясыс локтöмаöсь öтласа чудьфин-йöгра кадсянь на:
*'''pene'''- > соми ''peni'', мд. ''пиня'', мр. ''пий'', к. ''пон'', одм. ''пуны'', мдр.''fene'';
*'''poča''' кöр > cами ''boasd'', мр. ''пучо'', одм. ''пужей'', (к. ''пеж: пеж-ку'' кöрпилöн кучик), х. ''pečex'', мc. ''pāsi'', камасин ''pōdu'' кöза.
ЧудьФин-йöгра вуж йöз тöдлöмаöсь нин рöма металл: ''озысь'' да ''эзысь'' кывъясын -''ысь'' юкöныслы сомилöн весьтас сулалö ыргöн вежöртаса ''vaski'', a модярлöн кöрт вежöртаса ''vas'' кыв. Тайö металыс мунлöма паськöм мичмöдöм вылö, öд сывдны-кисьтны металл да дорччыны чудь-йöгра абу на кужлöмаöсь. Уджалан-вöралан кöлуй сэки вöчлöмаöсь изйысь-лыысь, овлöмаöсь ёсь вевта чомъясын: *''kota'' > к.'' керка'' кывлöн мöд юкöныс артмöма тайö кывсьыс. Паськöм вурлöмаöсь ёсьтöм лы емöн пемöс куысь, дозмук вöчлöмаöсь сёйысь да пуысь, кужлöмаöсь нин кысьыны-печкыны, тöдлöмаöсь вурун да кутшöмкö сia быдмöг. Тöлын ветлöдлöмаöсь лызьöн-доддьöн, гожöмын – пыжöн. Овлöмаöсь орд котырöн, ыджыдавлöма эньныс, кадыс вöлöма – матриархат.
ЧудьФин-йöгра кадколастыс вöлöма вель ыджыдöн, ciйö кыссьöма 2 сюрс сайö во. Та вылö индöны торъя чудьфин-йöгра кывъясö талунöдз кольöм кывворын 1200-ысь унджык öтласа кыв, на пиысь самод войтыр кывъяслы весьтас сулалö 450 сайö торъякыв, миян кадöдз воöм тайö кывъясыс медся тöдчанаöсь да быдлунъя сёрниын ёна вöдитчанаöсь, наысь артмöма öнiя издор войтырлöн кывкуданыс подув фондыс. Издорса вуж йöзлöн дыр кад чöж öтласа олöм выланыс ясыда петкöдлöны тшöтш öнiя чудьфин-йöгра да самодсамодий кывладö да подувшы кудйö кольöм öткодьлунныс.
=ЧудьФин-йöгра вужкыв=
1.Вужкывйын вöлöмаöсь асшöр да отсасян кывъяс, асшöр кывъяс вöлöмаöсь кык шыгараöсь. Кывдiн вöлöм помасьö дженьыд гулыдöн: *''-e''-öн, *''a''-öн, *''-ä''-öн, öти шыгараöсь вöлöмаöсь сöмын нимвежтасъяс, кывторъяс, сёрникосткывъяс, отсасян кадакывъяс: *''lē''- >лоны, соссяна кадакывъяс: ''ог, он, оз, эг, эн, эз'' да с.в.
2. Кывсикасъяс омöля торъявлöмаöсь мöда-мöдсьыныс. Эманимлöн да кадакывлöн кывдiнъясыс вöлöмаöсь öткодьöсь, татшöм серпасыс кольöма и öнöдз, шуам: ''гöр'' плуг и паши, ''одм''. гыр плуг и паши, мдр. ''fagy'' кöдзыд и кынтö. Абу торъявлöмаöсь эманим да нимберд: к. ''югыд'', одм. ''югыт'', мд. ''валдо'' cвет и светлый, мдр. ''arany'' зарни и золотöй. Та вöсна кадакывлöн кыв вежлалан содтöсъяс тöдчöдлicны эз сöмын кадакывлысь чужöмсö, но и вöлöмаöсь эманимлöн асалан пасъясöн, öткодялöй: к. ''пуыс'' (лт. 3ч.), ''сулалic'' (лт. 3 ч.), одм. ''пиэд'' пиыд (лт.2ч.), ''карод'' вöчан (лт.2ч.), мдр. ''szemem'' синмöй, ''látom'' аддза. Манси кывйын омöльтан рöм кутысь ''-рись'' содтöс (артмöма тор, юкöн вежöртаса асшöр кывйысь, öткодяв: модяр ''rész'' юкöн) йитчö нима кывсикасъяс дiнö и кадакыв пертасъяс дiнö: ''няврам'' кага - ''няврамрись'' коньöр кага; ''ювув'' ми мунам – ''юврисюв'' ми, коньöръяс, мунам.
3. Юкöслун тип сертиыс чудьфин-йöгра вужкыв вöлöма аглютiналан кыв.
4. Эманимлöн да кадакывлöн вöлöма домöм да чужöм серти öти сикас вежласьöм. Татшöм серпасыс и öнi кольöма кызвын чудьфин-йöгралы. Сöмын мари да одмортлöн сёрöнджык сöвмöма чужöм серти кык сикас вежласьöм.
5. Вужкывйын сöвмöмаöсь сэтшöм доман пасъяс:
|}
Тайö пасъясыс и öнi паныдасьлöны кызвын чудьфин-йöгралöн эманим доман содтöс пыдди, а тшöтш и урчитанын да домкывйын. Талунъя чудь-йöгра кывъясын доман сикасыс унаöн: модяр кывйын – 22, комилöн – 16, перым комилöн - 17, одмортлöн да сомилöн – 15-öн да с.в.
6. Вужкывйын вöлöма лыдлун вежöртаса куим пертас: лыдмытöм, кыкöдз да унаöдз лыдмöм. Кыкöдз лыдмöм кольöма сöмын хант, манси да сами кывъясö.
Волга бердса да балтi чудьяс мöда-мöдныскöд янсöдчасны миян эраöдз на.
Вужкыв пазалöм бöрын чудьфин-йöгра войтыр волысьöмаöсь герман, балт, тюрки, словена, айран да мукöд кывъя войтыркöд, сорласьлöмаöсь накöд.
Та вöсна öнiя чудьфин-йöгра кывъяс ёна торъялöны ёрта-ёртсьыныс, вужкывйысь налы кольöма сöмын мыйтакö öтувъя торъякыв да юкöс, кыв ладысь медшöр визьяс да сёрни шыясöн вöдитчöмын аслыссикаслунъяс.
=ЧудьФин-йöгра вужму=
Издорса вуж йöзлысь оланiнсö нимтöны издор вуж муöн. Кыв туялысьяс чайтöны, издорса вуж йöз овлöмаöсь Рытыв-Войвыв Сибырын, улыс Об пöлöн, Из керöс öтар-мöдарын, Волга Камакöд йитчанiнöдз. Миян эраöдз V–III сюрсöд воясö тайö му вылас вöлöма шоныд (атлантiк) климат. ХIХ нэмса мöд джынйö сöвмö лингвопалеонтология, мöд кывйöн кö – кыв туялöмын быдмöгъяслысь да пемöсъяслысь важ оланiнсö тöд вылын кутöм.
Тайö метöд сертиыс рöдвуж кывъясысь бöрйöны быдмöг-пемöс нимъяс, корсьöны кыввужныслысь важъя öтувъялун. Сы бöрын флора да фауна мусерпасъяс отсöгöн стöчмöдсьöны сiйö муясыс, кöнi вöлöм олöны этимологъя серти матын нима пемöсъяс, кöнi вöлöм быдмöны öткодь нима быдмöгъяс.
Лингвопалеонтология методсö тöдулö пыртöма франсса А.Пиктэ, сэсся тайö методнас вöдитчöмаöсь кыв туялысь суомияс: А.Альквист да О. Доннэр. Лингвогеография метод отсалöма Ф.П.Кеппенлы тöдмавны чудьфин-йöгралысь вуж му. [[Нинпу]] да [[Мазi|Мазi]] нимъяс öткодялöмöн Ф.П. Кеппен чудьфин-йöгра йöзлысь вуж мусö индöма Роч му асыввывса вöраинъясö, Волга юлöн шöр юкöнö, сылöн лунвывлань бергöдчанiнас. Соми туялысь Х.Паасонэн пу-пемöс нимъяс видлалöмöн пасйылöма: чудьфин-йöгра вуж йöз овлöма пö Войвыв Из керöс дорын, Европа да Азъя йитвежын.
Модяр туялысь [[Шебештен Ирен]] чайтöма: чудьфин-йöгра вуж йöз овлöма Эвропа войвылын, сылöн рытыввыв суйöрыс вöлöма [[Сукöн]] ю, а лунвылыс – öнiя [[Перым]] кар гöгöрын. Таысь кындзи, Шебештен И. йöзöдöма вель зумыд уджъяс чудьфин-йöгра кывъясын öтмоза юргысь чери да пу нимъяс йылысь. Пыдiсянь лингвопальöнтологъя кыввор видлалöм бöрын модяр академик [[Хайду Петэр]] выльног гöгöрвоöдic чудьфин-йöгралысь вуж мусö. Сы чайтöм серти, издорса да чудьфин-йöгралысь подув му корсигöн колö тöд вылын кутны пармаын быдмысъ пу нимъяс:
*'''коз''' = соми ''kuusi'', cами ''guossä'', мд. ''куз'', мр. ''кож'', одм. ''кыз'', мс. ''kawt'', х. ''xut''; нен. ''xādi'', эн. ''kadi'', ня ''kua'', cк. ''kūt'', км. ''kơd'' < изд. *''kowse''
*'''сирпу''' (вяз) = соми ''salava'', мд. ''säli'', мр. ''šol'', мдр. ''szil'' < ч-й. *''śala''
Европа шöрса вöръяс – сораöсьджык, сэнi быдмöны коръя пуяс: [[Тыпу|тыпу]], [[Нинпу|нинпу]], [[Сирпу|сирпу]]. И сöмын öти коръя пу ним (''сирпу'') этимологъяэтимология боксяньыс матынджык чудьфин-йöгра кывъяс дiнö. Тайö лыска пу нимъяс этимологъяэтимология серти позьö кывкöртавны, мый издорса вуж йöз мöда-мöдсьыныс торъявтöдзныс овлöмаöсь Сибырса пармаын, либö сэнi, кöнi паныдасьлöны рытыввыв-европаса да асыввыв-азъяса быдмöгъяс.
= Öшмöсъяс =
* ''Wiik, Kalevi'': Eurooppalaisten juuret, Atena Kustannus Oy. Finland, 2002.
[[Категория:ИздорУралр кывъяс]]
[[af:Fins-Oegriese tale]]
| 