|
[[Файл:Oeraals verspreiding-af.svg|thumb|350 px|right|Чудь-йöгра да самод кывъяс]]
'''ЧудьФинн-йöгра кывъяс''' - öти вужкывсянь артмöм кывъяс, медсясö Асыввыв [[Европа]]ын да Рытыв [[Азия]]ын, [[Самодий кывъяс|самодий]] кывъяскöд öтув артмöдöны [[Урал кывъяс|урал]] котыр, матынöсь сiдзжö [[Алтай кывъяс|алтай]] кывъяс дорö.
= Сикасалöм =
ЧудьФинн-йöгра кывъяс артмöмаöсь сизим вожысь:
# [[ЧудьФинн кывъяс|ЧудьФинн]] вож, сылöн войвыв юкöнö пырöны [[Суоми кыв|суоми]], [[Карел кыв|каръяласа]], [[Ижора кыв|ижора]] да [[Вепс кыв|вепс]] кывъяс, а лунвыв юкöнас – [[Эст кыв|эст]], [[Водь кыв|водь]] да [[Лив кыв|лив]] кывъяс.
# [[Саами кыв|Лопар]] вож – [[Войвыв Саами кыв|саами]] кыв, сiйö торъялö öта-мöдсьыныс ылын сулалысь рытыввыв да асыввыв сёрнивожъяс вылö.
# [[Мордва кывъяс|Мордва]] вож: [[Эрзя кыв|эрзя]] да [[Мокша кыв|мокша]] кывъяс.
Важъя роч гижöдъясын казьтылöны [[Меря кыв|меръя]], [[Мурома кыв|мурома]] да [[Мещёра кыв|мещёра]] войтырöс. Найö овлöмаöсь мордва-марикöд орччöн да, колö чайтны: меръя вöлöма мари кывлöн сёрнисикас, мурома да мещера – мордва кывлöн сёрнисикасъяс.
ФинФинн-йöгра кывъяс матынöсь [[Самодий кывъяс|самодий]] кывъяскöд: [[Яран кыв|яран]], [[Маду кыв|маду]], [[Ня-ася кыв|ня-ася]] да [[Сёлькуп кыв|сёлькуп]]. Яран да чудь-йöгра кывъяс öтувтöны [[Урал кывъяс|урал кыв котыр]]ö.
= Кöнi сёрнитöны чудьфинн-йöгра кывъясöн =
Самодий войтыр пиысь няранъясяранъяс олöны [[Кардор обласьт]]увса Яранлöн асвеськöдлан кытшын, а сiдзжö [[Тюмень обласьт]]увса Ямалса Яранлöн асвеськöдлана кытшын. Маду, ня-ася да сёлькупъяс – войвыв [[Сибыр]]ын, Тюмень обласьт улын да Краснояр крайын. Хант да манси – Тюмень обласьтса Об ю пöлöн, Йöгралöн асвеськöдлан кытшын. Мукöд йин-йöгра войтырыс олö Асыввыв Европаын, Рочмуын, а мадьяръяс, суомияс, эстъяс – Рытыввыв Европаын, асланыс канмуясын. Саами олö Скандинавияын да Кола кöджын – [[Норвегия|Норгеын]], [[Швеция|Сверъеын]], [[Финляндия|Суомиын]] да Рочмуын.
Унджык туялысьыс серти, чудьфинн-йöгра да яран кывъя йöз котыръяс овлöмаöсь коркö öтлаын Из мусюр öтар-мöдарын, Об ю дорсянь Волга вожöдз, ciйöн и нимтöны найöс öтласа Урал войтырöн.
= ЧудьФинн-йöгра вужвойтыр =
Кысянь воöмась [[Волга]] вожö важъя финфинн-йöгра йöз, абу на тöдмалöма. Но туялысьяс чайтöны, Асыввыв Европаö воиг кежлö найö волысьöмаöсь аръя, тюрки, монгол да юкагир войтыркöд. Тайö кывъясысь öтласа на финфинн-йöгра сёрниö веськавлöма уна торъякыв.
Ёна сёрöнджык Асыввыв Европаö локтöмаöсь айран кывъя войтыр (сколотъяс, сарматъяс, аланъяс). Налöн кывныс вöлöма матын синду-эвропаса вужкыв дiнö. Айранкöд волысьöмысла финфинн-йöгра сёрниö пырöма уна торъякыв, кодъяс индöны выль эмторъясöн вöдитчöм вылö: *''porsas'' порсь, *''mekse'' мазi, *''mete'' ма да с.в. Сёрöнджык айран кывъя войтырсянь öтласа чудь-йöгра сёрниö веськалöмаöсь лыднимъяс: *''śata'' сё < авестаса *''satem'', *''śurs'' сюрс < орч. вуж аръя *''ž'hasra''…
ЧудьФинн-йöгра вуж йöз перйывлöмаöсь кынöмпöтнысö вöралöмöн, чери кыйöмöн, вотчöмöн, вöлöма налöн и мыйтакö гортса пемöс: пон (вöравны да кыскавны дадь), кöр, ыж. Тайö пемöс нимъясыс локтöмаöсь öтласа чудьфинн-йöгра кадсянь на:
* '''pene'''- > соми ''peni'', мд. ''пиня'', мр. ''пий'', к. ''пон'', одм. ''пуны'', мдр.''fene'';
* '''poča''' кöр > cами ''boasd'', мр. ''пучо'', одм. ''пужей'', (к. ''пеж: пеж-ку'' кöрпилöн кучик), х. ''pečex'', мc. ''pāsi'', камасин ''pōdu'' кöза.
ЧудьФинн-йöгра вуж йöз тöдлöмаöсь нин рöма металл: ''озысь'' да ''эзысь'' кывъясын -''ысь'' юкöныслы сомилöн весьтас сулалö ыргöн вежöртаса ''vaski'', a модярлöн кöрт вежöртаса ''vas'' кыв. Тайö металыс мунлöма паськöм мичмöдöм вылö, öд сывдны-кисьтны металл да дорччыны чудьфинн-йöгра абу на кужлöмаöсь. Уджалан-вöралан кöлуй сэки вöчлöмаöсь изйысь-лыысь, овлöмаöсь ёсь вевта чомъясын: *''kota'' > к.'' керка'' кывлöн мöд юкöныс артмöма тайö кывсьыс. Паськöм вурлöмаöсь ёсьтöм лы емöн пемöс куысь, дозмук вöчлöмаöсь сёйысь да пуысь, кужлöмаöсь нин кысьыны-печкыны, тöдлöмаöсь вурун да кутшöмкö сia быдмöг. Тöлын ветлöдлöмаöсь лызьöн-доддьöн, гожöмын – пыжöн. Овлöмаöсь орд котырöн, ыджыдавлöма эньныс, кадыс вöлöма – матриархат.
ЧудьФинн-йöгра кадколастыс вöлöма вель ыджыдöн, ciйö кыссьöма 2 сюрс сайö во. Та вылö индöны торъя чудьфинн-йöгра кывъясö талунöдз кольöм кывворын 1200-ысь унджык öтласа кыв, на пиысь самодий войтыр кывъяслы весьтас сулалö 450 сайö торъякыв, миян кадöдз воöм тайö кывъясыс медся тöдчанаöсь да быдлунъя сёрниын ёна вöдитчанаöсь, наысь артмöма öнiя издор войтырлöн кывкуданыс подув фондыс. Издорса вуж йöзлöн дыр кад чöж öтласа олöм выланыс ясыда петкöдлöны тшöтш öнiя чудьфинн-йöгра да самодий кывладö да подувшы кудйö кольöм öткодьлунныс.
= ЧудьФинн-йöгра вужкыв =
1.Вужкывйын вöлöмаöсь асшöр да отсасян кывъяс, асшöр кывъяс вöлöмаöсь кык шыгараöсь. Кывдiн вöлöм помасьö дженьыд гулыдöн: *''-e''-öн, *''a''-öн, *''-ä''-öн, öти шыгараöсь вöлöмаöсь сöмын нимвежтасъяс, кывторъяс, сёрникосткывъяс, отсасян кадакывъяс: *''lē''- >лоны, соссяна кадакывъяс: ''ог, он, оз, эг, эн, эз'' да с.в.
2. Кывсикасъяс омöля торъявлöмаöсь мöда-мöдсьыныс. Эманимлöн да кадакывлöн кывдiнъясыс вöлöмаöсь öткодьöсь, татшöм серпасыс кольöма и öнöдз, шуам: ''гöр'' плуг и паши, ''одм''. гыр плуг и паши, мдр. ''fagy'' кöдзыд и кынтö. Абу торъявлöмаöсь эманим да нимберд: к. ''югыд'', одм. ''югыт'', мд. ''валдо'' cвет и светлый, мдр. ''arany'' зарни и золотöй. Та вöсна кадакывлöн кыв вежлалан содтöсъяс тöдчöдлicны эз сöмын кадакывлысь чужöмсö, но и вöлöмаöсь эманимлöн асалан пасъясöн, öткодялöй: к. ''пуыс'' (лт. 3ч.), ''сулалic'' (лт. 3 ч.), одм. ''пиэд'' пиыд (лт.2ч.), ''карод'' вöчан (лт.2ч.), мдр. ''szemem'' синмöй, ''látom'' аддза. Манси кывйын омöльтан рöм кутысь ''-рись'' содтöс (артмöма тор, юкöн вежöртаса асшöр кывйысь, öткодяв: модяр ''rész'' юкöн) йитчö нима кывсикасъяс дiнö и кадакыв пертасъяс дiнö: ''няврам'' кага - ''няврамрись'' коньöр кага; ''ювув'' ми мунам – ''юврисюв'' ми, коньöръяс, мунам.
3. Юкöслун тип сертиыс чудьфинн-йöгра вужкыв вöлöма аглютiналан кыв.
4. Эманимлöн да кадакывлöн вöлöма домöм да чужöм серти öти сикас вежласьöм. Татшöм серпасыс и öнi кольöма кызвын финфинн-йöгралы. Сöмын мари да одмортлöн сёрöнджык сöвмöма чужöм серти кык сикас вежласьöм.
5. Вужкывйын сöвмöмаöсь сэтшöм доман пасъяс:
|}
Тайö пасъясыс и öнi паныдасьлöны кызвын чудьфинн-йöгралöн эманим доман содтöс пыдди, а тшöтш и урчитанын да домкывйын. Талунъя чудьфинн-йöгра кывъясын доман сикасыс унаöн: мадьяр кывйын – 22, комилöн – 16, перым комилöн - 17, удмуртлöн да суомилöн – 15-öн да с.в.
6. Вужкывйын вöлöма лыдлун вежöртаса куим пертас: лыдмытöм, кыкöдз да унаöдз лыдмöм. Кыкöдз лыдмöм кольöма сöмын ханты, манси да саами кывъясö.
7. Эмторлысь асалöмсö петкöдлöмаöсь чужöм ликтан нимвежтасъяс-ысь артмöм асалан содтöсъясöн.
8. Кывладувса род мöвпкöртас чудьфинн-йöгра вужкывйын абу вöлöма.
9. Кадакывлöн öнiя да локтан кад абу торъявлöмаöсь. Налöн торъялöмыс абу и öнiя кызвын чудьфинн-йöгра кывйын: к. ''вöча'' (öнi и аски), соми ''sulaa'' сылö и сылас, мдр. ''jön'' локтö и локтас. ОдмортУдмурт кывйын, шуам, öнiя да локтан кад пертасъяс костын торъялöмыс лоöма сёрöн нин, öтк.: öнiя одм.: ''ужасько'' ме уджала, но ''ужало'' ме уджала (аски). Манси кывйын локтан кадыс артмö аналитiк ногыс: öнiя када пертас дiнö содтысьö ''тах'' кыв, кодi артмöма ''таях'' вöдзö вылö вежöртаса кывйысь: ''хансэгум'' ме гижа öнi - ''хансэгум тах'' ме гижа мöдысьджык.
11.Вöлöма торъя соссяна кадакыв, кодi вежласьöма чужöм серти, öткодялöй:
Öнiя йöгра кывъясын соссяна кадакывъяс бырöмаöсь, на пыдди вöдитчöны соссяна кывторъясöн, кодъяс чужöм серти оз вежласьны, öткодяв: модяр ''nem tudom'' ог тöд, ''nem tudod'' он тöд, ''nem tudja'' оз тöд. Модяр'' nem'' соссяна кывторлы хант кывйын весьтас сулалö ''ант'' кывтор (''ант мантым'' ог мун), а мансиын – ''атэ'' (''атэ вот воти'' тöв оз пöльт).
12. Кыв артмöдöмаöсь вуж бöр содтöсъяс, вуж водз содтöсъяс сöвмöмаöсь чудьфинн-йöгра кывъясын сёрöнджык нин, подувкыв пазалöм бöрын.
13. Стöчмöдысь нимберд сулавлöма стöчмöдана ним водзын да мöдыскöд абу ладмöдчывлöма. Татшöм серпас и öнöдз кольöма кызвын чудь-йöгра кывйö. ЧудьФинн кывъясын ладмöдчан йитöд сöвмöма сёрöнджык, герман кывъяс мöрччöмысла:
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto"
|}
Асыввыв Европаын да Рытыв-войвыв Азъяын олiгöн чудьфинн-йöгра вуж йöз вочасöн торъялöмаöсь ичöтджык чукöръяс вылö, кутöмаöсь воштыны ас кост йитöднысö. Быд ичöтджык чукöрыслöн сёрнисикассьыс сöвмöма асшöр кыв да тадзикöн öтласа вужкывйöн чудьфинн-йöгра войтыр дугдöмаöсь вöдитчыны.
Öнiя чудьфинн-йöгра кывъяслысь мöда-мöдсьыныс торъялöмнысö серпасалöм могысь орччöн сетам öткымын рöдвуж кывйын «''тайö шырыс выль позйын олö''» сёрникузя, кöнi ясыда тыдовтчö кад чöжöн торъя кыв пертасъясын вежсьöмыс.
{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto"
!удмурт
!коми
!*чудьфинн-йöгра
|-
!нимвежтас
|}
Миян эраöдз 2-3 сюрс воöн водзджык чудьфинн-йöгра вуж йöз пиысь янсалö асыввыв юкöныс, мыйысь бöрвыв артмас йöгра. Йöграыс вочасöн и ачыс юксяс: торъяласны мадьяръяс да Об йöгра – ханты-манси.
Йöгра чуктöм бöрын вуж йöзнаным коляс сöмын перым-чудьфинн войтыр.
Миян эраöдз мöд сюрс воö перым-чудьфинн вужкывйысь торйöдчö перым котыр – комиа-одморталöнудмуртлöн пöль-пöчныс.
Перым котыр торйöдчöм бöрын вуж йöзысь коляс нöшта волга-чудьфинн котыр.
Волга бердса да балтi чудьясфиннъяс мöда-мöдныскöд янсöдчасны миян эраöдз на.
Вужкыв пазалöм бöрын финфинн-йöгра войтыр волысьöмаöсь герман, балт, тюрки, словена, айран да мукöд кывъя войтыркöд, сорласьлöмаöсь накöд.
Та вöсна öнiя финфинн-йöгра кывъяс ёна торъялöны ёрта-ёртсьыныс, вужкывйысь налы кольöма сöмын мыйтакö öтувъя торъякыв да юкöс, кыв ладысь медшöр визьяс да сёрни шыясöн вöдитчöмын аслыссикаслунъяс.
= ЧудьФинн-йöгра вужму =
Издорса вуж йöзлысь оланiнсö нимтöны издор вуж муöн. Кыв туялысьяс чайтöны, издорса вуж йöз овлöмаöсь Рытыв-Войвыв Сибырын, улыс Об пöлöн, Из керöс öтар-мöдарын, Волга Камакöд йитчанiнöдз. Миян эраöдз V–III сюрсöд воясö тайö му вылас вöлöма шоныд (атлантiк) климат. ХIХ нэмса мöд джынйö сöвмö лингвопалеонтология, мöд кывйöн кö – кыв туялöмын быдмöгъяслысь да пемöсъяслысь важ оланiнсö тöд вылын кутöм.
Тайö метöд сертиыс рöдвуж кывъясысь бöрйöны быдмöг-пемöс нимъяс, корсьöны кыввужныслысь важъя öтувъялун. Сы бöрын флора да фауна мусерпасъяс отсöгöн стöчмöдсьöны сiйö муясыс, кöнi вöлöм олöны этимологъя серти матын нима пемöсъяс, кöнi вöлöм быдмöны öткодь нима быдмöгъяс.
Лингвопалеонтология методсö тöдулö пыртöма франсса А.Пиктэ, сэсся тайö методнас вöдитчöмаöсь кыв туялысь суомияс: А.Альквист да О. Доннэр. Лингвогеография метод отсалöма Ф.П.Кеппенлы тöдмавны финфинн-йöгралысь вуж му. [[Нинпу]] да [[Мазi]] нимъяс öткодялöмöн Ф.П. Кеппен финфинн-йöгра йöзлысь вуж мусö индöма Роч му асыввывса вöраинъясö, Волга юлöн шöр юкöнö, сылöн лунвывлань бергöдчанiнас. Соми туялысь Х.Паасонэн пу-пемöс нимъяс видлалöмöн пасйылöма: финфинн-йöгра вуж йöз овлöма пö Войвыв Из керöс дорын, Европа да Азъя йитвежын.
МодярМаддяр туялысь [[Шебештен Ирен]] чайтöма: финфинн-йöгра вуж йöз овлöма Эвропа войвылын, сылöн рытыввыв суйöрыс вöлöма [[Сукöн]] ю, а лунвылыс – öнiя [[Перым]] кар гöгöрын. Таысь кындзи, Шебештен И. йöзöдöма вель зумыд уджъяс финфинн-йöгра кывъясын öтмоза юргысь чери да пу нимъяс йылысь. Пыдiсянь лингвопальöнтологъя кыввор видлалöм бöрын модяр академик [[Хайду Петэр]] выльног гöгöрвоöдic фин-йöгралысь вуж мусö. Сы чайтöм серти, издорса да финфинн-йöгралысь подув му корсигöн колö тöд вылын кутны пармаын быдмысъ пу нимъяс:
* '''коз''' = соми ''kuusi'', cами ''guossä'', мд. ''куз'', мр. ''кож'', одм. ''кыз'', мс. ''kawt'', х. ''xut''; нен. ''xādi'', эн. ''kadi'', ня ''kua'', cк. ''kūt'', км. ''kơd'' < изд. *''kowse''
* '''сирпу''' (вяз) = соми ''salava'', мд. ''säli'', мр. ''šol'', мдр. ''szil'' < ч-й. *''śala''
Европа шöрса вöръяс – сораöсьджык, сэнi быдмöны коръя пуяс: [[тыпу]], [[нинпу]], [[сирпу]]. И сöмын öти коръя пу ним (''сирпу'') этимология боксяньыс матынджык финфинн-йöгра кывъяс дiнö. Тайö лыска пу нимъяс этимология серти позьö кывкöртавны, мый издорса вуж йöз мöда-мöдсьыныс торъявтöдзныс овлöмаöсь Сибырса пармаын, либö сэнi, кöнi паныдасьлöны рытыввыв-европаса да асыввыв-азъяса быдмöгъяс.
= Öшмöсъяс =
* ''Vikør, Lars S''. (ed.): Fenno-Ugric. Видзöт: '''The Nordic Languages. Their Status and Interrelations'''. Novus Press, pp. 62–74, 1993.
* ''Wiik, Kalevi'': Eurooppalaisten juuret, Atena Kustannus Oy. Finland, 2002.
{{Финн-йӧгра кывъяс}}
[[Категория:Урал кывъяс]]
| 