Севастопольын

Севастопольын - федеральнöй тöдчанлуна кар. Меститчӧма Крым дiлӧн лунвыв помсяньыс, Сьӧд саридз берегын. Пырӧ Лунвыв федеральнӧй кытшӧ. Площадьыс 863,5 км². Йӧз лыдыс 443,2 сюрс морт (2019). Муниципальнӧй тэчас: 9 муниципальнӧй район (на лыдын Балаклава муниципальнӧй район, административнӧй шӧриныс Балаклаваын) да Инкерман кар.

Севастопольын Севастополь
Канпас	Дӧрапас
Му:	Рочму/Украина
Статус:	Федеральнӧй тӧдчанлуна кар
Регион:	Автономнӧй Республика Крым

Этимология

Севастополь кар артмис 1783 воын кыдзи саридзвывса база Ахтиарскӧй заливын, коді босьтіс ассьыс нимсӧ татарскӧй Ахтияр либӧ Акяр сиктсянь (крымскӧй тотара кывйысь вуджӧдӧма «еджыд крут берег»).

1784 воын, Россияса империяын грек стильын выль каръяслы нимъяс сетӧмын ӧтувъя практика серти, карлы сетісны Севастополь ним, мый вежӧртӧ «священнӧй кар» (грек кыв вылын σεβαστός - «высокопочитаемый, священный», πόλty ”).

1797 воын император Павел I вежис карлысь нимсӧ Ахтиярӧн. Но официальнӧй ним Ахтияркӧд параллельнӧя карсӧ водзӧ шуӧны Севастопольӧн, мый подтверждайтчӧ сійӧ кадся картографическӧй материалъясӧн. 1826 воын сенатлöн шуöм серти карлы бöр сетiсны Севастополь ним.

География

Севастополь куйлö Крым дiлöн лунвыв вадорын, Сьöд саридз берегын.

Рельеф да берегдор

Севастополь меститчӧма гӧра-кӧдза вылын, уна оврагъяс да оврагъяс. Тайӧ артмӧдӧ серпаса да уна сикас пейзаж.

Севастопольса географиялӧн медшӧр тӧдчанлуныс — гырысь, зэръясысь бура дорйӧм бухтаяслӧн эмлун, кыдзи Севастопольскӧй, Карантинная, Казачья да с.в.. Тайӧ бухтаясыс ворсӧны шӧр роль карлӧн историяын да экономикаын.

Севастопольлӧн берегдорыс ӧшӧдӧма, уна мыс да бухта. Тайӧ артмӧдӧ уна сикас саридз пейзажъяс да сетӧ лӧсялана местаяс портъяслы да шойччанінъяслы.

Севастопольса тӧдчана мысъяс лыдын эмӧсь Херсонесос, Фиолент да с.в., кодъяс тшӧтш лоӧны тӧдчана историческӧй да природнӧй инъясӧн.

Климат

Севастополь меститчӧма субтропическӧй шӧркоддьӧма олысьяслӧн климат зонын, торъялӧны шоныд тӧвъяс да жар гожӧмъяс.

Январьын шӧркодь шоныдыс +3-5°C гӧгӧр, а июльын шӧркодь шоныдыс +22-24°C гӧгӧр.

Вонас зэръясыс шӧркодьӧсь, 400-500 мм гӧгӧр, унджыкыс усьӧны тӧвнас да гожӧмын.

Море климат: Море дорӧ матынлуныс ляпкӧдӧ климатсӧ, лоӧ шоныдджыкӧн Крымса мукӧд регионъяс дорысь, кодъяс меститчӧмаӧсь берегсянь ылӧджык.

Ва ресурсъяс

Севастополь мыськö Сьöд саридз, мый лоö регионлöн климат да экосистема лöсьöдöмын тöдчана факторöн.

Кар дорын эмӧсь неыджыд юяс да тыяс, но карса ваӧн могмӧдӧмын найӧ оз ыджыд пай пуктыны.

Севастопольö ва вайöм ёнджыкасö мупытшса источникъясысь да тыясысь.

Муяс да быдмӧгъяс

Севастополь гӧгӧрын ёнджыкасӧ каштан да гӧрд муяс.

Бурдӧдчанторъяс артмӧны ёнджыкасӧ шӧркоддьӧма олысьяслӧн быдмӧгъясысь, кыдзи дубъясысь, можжевельникъясысь, пиньясысь, кустарникъясысь да турунъясысь.

Ачыс карын эм уна парк да сад, кодъяс артмӧдӧны гӧрд дінмуяс.

История

Херсонеслӧн руинаяс

Важ кад (миян эраӧдз VI нэм – миян эраӧдз IV нэм)

Миян эраӧдз VI нэмын. Гераклея Понтикысь грек колонистъяс лӧсьӧдісны Крым берегын, ӧнія Севастополь му вылын, Таврскӧй Херсонесос кар (грек кывйысь вуджӧдӧма «полуостров»). Тайӧ вӧлі полис — аслас политическӧй да экономическӧй системаа кар-государство.

Вузасьӧм да культура шӧрин: Херсонесос регыд сӧвмис кыдзи Сьӧд саридз вылын тӧдчана вузасян порт, лӧсьӧдіс йитӧдъяс Средиземнӧй мореын мукӧд грек колонияяскӧд да каръяскӧд. Кар сідзжӧ лоис ыджыд культура шӧринӧн, кӧні сӧвмисны искусствояс, ремеслӧяс да философия.

Херсонес вöлi демократическöй полисöн, кöнi гражданалöн вöлi право пырöдчыны правительствоö. Но кад кольӧмкӧд карын ёнмис аристократия.

Римлӧн да Византиялӧн влияние: Миян эраӧдз I нэмын. Херсонесос пырис Римскӧй империялӧн влияние улӧ, а миян эраӧдз IV нэмын. пырис Византия империяӧ. Тайӧ кадколастас кар водзӧ ворсӧ ыджыд роль кыдзи военнӧй застава да вузасян шӧрин.

Христианство паськаліс Херсонесын, коді лоис Византияса государственнӧй религияӧн. Карын кыпöдöмаöсь уна храм да манастыр.

Падмӧм: V нэмсянь Херсонесослӧн ӧдйӧ падмӧмыс заводитчис варвар племенаяслӧн рейдъяс помысь, а сідзжӧ мукӧд шӧринъяслӧн политическӧй да экономическӧй влияние ёнмӧмысь.

Шӧр нэмъяс (V—XV нэмъяс)

V-VII нэмъясӧ Херсонес вылӧ уськӧдчисны варваръяс, кыдзи гуннъяс да аваръяс. Кар вочасӧн бырӧдіс ассьыс тӧдчанлунсӧ да бырӧма.

VIII-X нэмъясӧ Черсонесос вӧлі Хазар каганатлӧн влияние улын, коді кутіс Крымлысь унджык юкӧнсӧ.

XI нэмын Византия империя бӧр босьтіс Херсонесос, лоис тӧдчана коммерческӧй да военнӧй заставаӧн.

Карö унаысь вöлiны печенегъяс, половецъяс да мукöд кочевник войтырлöн рейдъяс.

XV нэм кежлӧ Херсонес дзикӧдз бырӧма, карлӧн унджык юкӧныс бырӧма да эновтӧма.

Öнiя Нахимов нима площадь вылын Севастопольлы подув пуктöм местаын мемориальнöй пас

Севастополь да Роч империя лӧсьӧдӧм (XVIII-XIX нэмъяс)

1783 воын роч-турецкӧй война бӧрын Крым дi пырис Роч империяӧ.

1783 вося июнь 3 лунö Екатерина II-лöн шуöм серти Сьöд саридзса флотлöн шöр база пыдди вöлi котыртöма крепостьса кар Севастополь.

Кутасны активнӧя стрӧитны Сьӧд саридзса флот, а сідзжӧ стрӧитны Адмиралтейство, верфьяс, казармаяс да мукӧд военнӧй объект.

Севастополь ворсісны шӧр роль XVIII-ӧд да XIX-ӧд нэмъяс помын роч-турецкӧй войнаясын, лӧсьӧдісны роч флотлы база.

Севастополь лоис Крымса война дырйи военнӧй действиеяслӧн медшӧр театрӧн. Кар дорйис 349 лунся осада Ыджыд Британия, Франция, Османскӧй империя да Сардиния королевстволӧн вынъяссянь. Севастополь геройскöя дорйöм лоис Россияса военнöй доблестьлöн символöн.

Крымса война бӧрын Севастополь выльмӧдӧма да сӧвмӧма кыдзи тӧдчана саридзвывса шӧрин. Кыпӧдісны выль велӧдчанінъяс, культура учреждениеяс, сӧвмӧдісны инфраструктура.

Севастопольын 20 нэмын

1917-öд вося Октябрса революция бöрын Севастополь лоис гöрд да еджыд вынъяс костын тышлöн шöринъясысь öтиöн. Кар некымынысь вежсис киӧн.

Сӧвет кадӧ Севастополь лоис СССР-лы ыджыд морскӧй базаӧн, а сідзжӧ тӧдчана промышленнӧй да культурнӧй шӧринӧн. Кар вöлi дзебöма вужвойтырлы.

Мöд мирöвöй война

Севастополь бара лоис Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи чорыд тышъяслӧн площадкаӧн. Кар дорйис 250 лунся оборона, но 1942 воын босьтісны фашистскӧй войскаяс. Севастополь мездісны 1944 воын да босьтісны герой карлысь ним.

Война бӧрын

Война бӧрын Севастополь выльмӧдісны да водзӧ сӧвмисны кыдзи тӧдчана морскӧй база. Кыпӧдісны выль промышленнӧй предприятиеяс да микрорайонъяс.

Севастополь Украина пытшкын (1991-2014)

1991 воын Сӧветскӧй Союз бырӧм бӧрын Севастополь лоис асшӧр Украина пытшкын торъя статуса карӧн.

Сьӧд саридзса флоткӧд мытшӧдъяс: Тайӧ кадколастас Украина да Россия костын лоины сьӧкыд йитӧдъяс Сьӧд саридзса флот юкӧм кузя, коді сулаліс Севастопольын.

Пророссийскӧй настроениеяс: Севастопольын йӧз пӧвстын кольӧмаӧсь пророссийскӧй настроениеяс;

Роч аннексия

2014 вося март тӧлысьын референдум бӧрын Крымкӧд ӧттшӧтш Севастополь пырис Россия Федерацияӧ. Тайӧ актсӧ мирса унджык странаыс признайтіс аннексияӧн.