Австралия (мувеж)

Австралия - тайö му юкöн да мувеж лунвыв шарджынйын. Австралиянас тшöтш шусьö и мувеж вылас куйлан öтка канму - Австралияса Öтувъябур

Австралия Мушар карта вылын

Мувывтор – матö 7,741,220 км² ыджда

Олысьыс – 21 млн. морт гöгöр.

Ыджда, куйланiн да дорöсъяс

Австралия космоссянь видзöдлöмöн

Ыджда сертиыс Австралия – медся ичöт му юкöн, эськö Европа мувывтор серти сiйö лоö 4/5 юкöныс ыджда-а. Йöз лыд серти сiйö кольччö Европаысь унапöв.

Австралия куйлö Лунвыв шарджынйын – ылын мукöд му юкöнъясысь. Неуна ичöтджык войвыв юкöныс сылöн – тропикдорса климат вöньын, а ыджыдджыкыс, лунвыв юкöныс – лунвыв шöркоддьöм климат вöньын. Австралия куйлö медся матын Азиясянь; Азиякöд сiйöс йитö Малайя архипелаг; мукöд материкъясысь сiйöс торйöдöны гырысь океанъяс.

Австралиялöн вадоръяс омöля вундассьöмаöсь, сылöн формаыс массакодь – сöмын неуна нюжалö рытывсянь асыввылö; сы понда Австралияын эмöсь инъяс 1500 км сайын саридзсянь. Сылöн эм куим ыджыд кöдж – Йорк, Аргемленд да Эйр, и кык ыджыд куръя.

Карпентария куръя ляпкыд; вадоръясыс сылöн алькöсöсь, артмöмаöсь юясöн ваялöм нюйтысь, да лыа коськъясаöсь.

Австралияса Ыджыд куръя омöля пырö материкас да вадоръясыс кыртаöсь, бухтаяс абуöсь. Гаваньясöн Австралия абу озыр, но кымынкö сибыд бухта сылöн эм жö, танi сулалöны сылöн медся тöдчана портъясыс: асыввылын – Сидней, Ньюкасл, лунвылын – Мельбурн да Аделаида, рытыввылын – Перт, войвылын – Дарвин.

Австралия вадорсянь матын кыссьöны пöвзьöдлана коралл рифъяс. Найö унаöсь Торрес вискын, кодi торйöдö материкысь Выль Гвинея дiöс. Асыв-войвылын жö нюж видзö Ыджыд Барьер риф. Сiйö кыссьö 2 сюрс км кузя и лоö сiдзикöн мирын медкузьöн. Пасьтаыс тайö рифыслöн сöмын 200–300 м, и унджыкнас сiйö ва улын. Материк дорсяньыс 100 км сайын кымын сулалiгöн сiйö лоö быттьöкö гы жугдысьöн, кытчö кучкысьöны да жугласьöны Лöнь океанлöн гырысь гыяс. Ыджыд Барьер риф пырыс эм сöмын чукыльöсь да повзöдлана некымын вуджанiн. Барьер риф вылас сувтöдлöма маякъяс.

Австралия материксянь лунвывланьын куйлö Тасмания дi. Торйöдö сiйöс паськыд, но ляпкыд Басс вис, кöнi ва пытшкас эм уна кырт.

Материксянь асыввылын куйлö ыджыд кык торъя Выль Зеландi да Лöнь океан пасьтала разалöм уна посни дi.

Австралияöс восьтöм да туялöм

Австралияöс аддзисны-восьтiсны европасаяс став мукöд му юкöнъяс бöрын нин, ог кö лыддьöй Антарктидаöс, кодöс восьтiсны сёрöнджык на.

Му гöгöр медводдзаысь ветлiгöн Магеллан (1521' воö) аддзис аслас туй вылын Австралиялысь Марианна дiяс. Сы бöрын европаса саридзуйысьяслы сюри Выль Гвинея.

Асьсö Австралия материксö восьтiсны ХVII нэм пуксигöн голлансаяс. Асланыс Малайя архипелагвывса колонияяс гöгöр уялiгöн найö тöдлытöг веськалiсны материк вадорö. Голланса Тасман кытшовтiс Австралияöс лунвывсянь да аддзис туй вывсьыс дi, кодöс шуисны сы нимöн – Тасмания. Тайö дiсö Тасман чайтлiс материк лунвыв помöн да мунiс водзö асыввылö; сэнi сiйö восьтiс Выль Зеландiяс да уна мукöд дi Лöнь океан вылысь.

Но тайö восьтöмъяс йывсьыс дыр нинöм эз кывлыны Европаын, да XVIII нэм помын англияса саридзуйысь Джеймс Кук восьтiс Австралияöс мöдысь. Лöнь океан вывтi уялiгöн, сiйö аддзис Австралия материклысь асыввыв вадорсö. Бöрынджык сiйö нöшта кыкысь ветлiс Лöнь океан кузя да восьтiс дiяс: Выль Каледония, Гавайи да уна мукöд дi. Гавайи дiяс вылын Кукöс виöмаöсь сэтчöс олысьясыс. Кук ветлöдлöм бöрын Англияса веськöдланiн кутiс мöдöдны Австралияö мыжмöм йöзöс, сэсся англичана пондiсны и асьныс мунны сэтчö да регыдöн тöдмалiсны сылысь став вадор муяссö. Сöмын пытшкöсса мутасъясыс дыр кольлiны тöдмавтöмöсь. Найöс вöлi тöдмалöма сöмын ХIХ нэмын, сэнi уна ветлысь-мунысьяс кулiсны сэнi тшыгла.

Австралия дiясысь медсьöкыд вöлi тöдмавны Выль Гвинеяöс. Сiйöс тöдмалöмын ыджыд удж вöчис ветлысь-мунысь роч Миклуха-Маклай, кодi дыр олiс папуасъяс пöвстын.

Веркöс

Австралиялöн топография

Австралия – материк, вевдорсяньыс сiйö вевттьысьöма водсанога либö омöля ньывкöс пöвстъясöн, кодъяс куйлöны важын кöрöм да сэсся киссьöм керöсъяс веркöсын. Став рытыввыв Австралияыс – кристаллсяма массив, кодi вылыссяньыс вевттьысьöма лыаиз да извесьт из пöвстъясöн и тыд сертиыс лоö ыджыд тшöтшкöсiн; сöмын кöнсюрö кайöны негырысь массивъяс, либö паныдасьлöны сола тыяса гуранъяс.

Шöр юкöнас Австралияын куйлö ыджыд Австралия-Шöринса увтас. Медся улын инас сэнi куйлö сола ты Эйр, кодi 12 м-öн улынджык океан тшупöдысь.

Эйр ты – ляпкыдик сола няйт нюр, кодлöн вадоръясыс ветлыны позьтöм няйт; стöч тöдмавны тайö вадоръяссö позис сöмын лэбöг вывсянь.

Австралияын сöмын асыввылас кыпöдчöны чиг керöсъяс; шусьöны найö Австралияса Кордильераясöн, а лунвыв юкöннысö нимтöны Австралияса Альпъясöн. Керöсъясыс тайö кöть и кöрöмöсь, но зэв важöсь, найö ёна нин киссьöмаöсь да шылялöмаöсь.

Рытыв бокъясыс налöн ньывкöсöсь, а асыввылас тайö керöсъясыс зöма лэччöны океанлань. Танi му кышыс пуксьöма (вöйöма) да сэки артмöмаöсь сибыд бухтаяс. Австралияса керöсъяс, а на пытшкын и Австралияса Кордильераяс, абу джуджыдöсь, форма сертиыс шöр-европаса массивъяс кодьöсь: сэтi кокниа позьö ветлыны да уналаын найöс вомöналöмаöсь кöрттуйясöн.

Му пытшкыс налöн зэв озыр изшомöн; сiйö куйлö матын Сидней да Ньюкасл портъяссянь. XIX нэмын Австралияса Кордильераяслöн киссьöгъясысь перйылiсны зарни; сэнi сюрлывлiсны гырысь ёкмыльяс, но öнi тайö киссьöгъясыс бырисны нин. Зато уна зарни аддзöма Австралияса рытыввыв массивъясын; сэнi эмöсь öнi зарни корсянiнъяс.

Климат, юяс да тыяс

Австралияса климат.

Экваторса   Тропикдорса   Тропикувдорса

Овтöминса   Джынвыйö овтоминса   Шöркоддьöм

Кык-коймöд юкöнсьыс унджык местаыс Австралияын кос, овтöминса климата. Сöмын асыввылас да войвыв доръясас ёна зэрö гожöмын. Тайö лоö сы понда, мый гожся кадö – вöльгым тöлыссянь апрель тöлысьöдз – Австралия материк ёна шоналö, да сы шöрас тöвъяс пöльтöны саридзьяссянь. Войвылас пöльтöны рытыв-вой муссонъяс, найö вайöны зэв уна ва Малайя архипелагла пöвсяньыс. Асыввылын тöвъяс пöльтöны Лöнь океансянь. Найö вайöны уна енэжваяс керöса вадоръяс вылö, пытшкöсса мутасъясас жö, Австралия Шöринса увтасö да Рытыввыв Австралияса плато вылö тöвъяс воöны нин уна ва воштöмöсь. Австралияса рытыввыв вадоръясыс косöсь: сэнi вогöгöр пöльтöны пассатъяс да нуöны уль русö Австралия вадоръясысь; сэсся рытыввыв вадор пöлöныс жö мунö кöдзыд визув, кодi этша сетö пакталöмсö.

Тöлын, юньын, юльын да августын, Австралияын овлö кос да шоныд; сöмын шочиника кынмывлö да керöсъяс вылын лымъялыштö. Унджык енэжваяс Австралияын тöлын усьлöны сöмын асыввыв да лунвыв вадоръясын, кор на пöлöн мунöны циклонъяс. Австралия лунвыв вадоръясын климатыс сэтшöм кодь жö, кутшöм Мушöр саридз вадоръясын: тöлыс сэнi овлö зэра, зэръяссö вайöны рытывтöвъяс.

Дзоньнас климатыс пöшти став Австралия материк пасьта континентвывса, – шонтöг да енэжваяс ёна вежласьöны.

Гожöмын вывтi пöсь лун бöрын войыс ёна ыркыд. Овлöны лёка косьтан жаръяс да сулалöны кузя, но найö оз босьтны став Австралиясö: сöмын корсюрö кос пöсь тöвъяс доналöм овтöминъясысь воöны дзик вадоръясöдзыс; найö сэки косьтöны пуяс вылысь фруктъяс, а вöръясын сэтшöм кадъясö кокниа артмöны ыджыд öзйывлöмъяс.

Енэжваяс Австралия пытшкöс мутасъясын оз пыр öтмоз усьны; сэнi друг овлöны сувтса зэръяс, мый вöсна му вылас шыльыд инъясын лоö пидзöсöдз ва. Но муыс оз удит кöтасьлыны: ваыс лэччо увтас инъясö да сола тыясö, кöнi öдйö пакталö.

Воысь воö Австралияын енэжваяс усьöм ёна вежласьö. Косöд воясö сэнi оз тырмы кöрым ыжъяслы, да найö кулöны миллионъясöн.

Юяс Австралияын этша, а кодъяс эмöсь, этша вааöсь. Медся ыджыд юыс – Муррей – кузьтанас роч Дон кузьта, но ваыс сы серти этша. Кос кадö сiйö öдва воö океанö ляпкыдик да векньыдик юöн. Муррейлöн уна вожъяс, и öти вож – Дарлинг пöшти кыкпöв кузьджык Муррейысь, но кос кадö сiйö пöрлö тупкöса некымын тыö.

Нöшта нин гöльöсьджык ваöн Австралия пытшкöсса юяс – «крикъяс». Ю пыдöсныс вонас унджык кадсö кос; сöмын недыр, зэригъясöн, сэтi визывтö ва, сэсся вошö кöнкö лыаясын, либö сола тыясын. Медкузь крик – Купер, кодi усьö Эйр тыö.

Тыяс Австралияын пöшти ставыс солаöсь, да и ваыс сэнi овлö сöмын гожöмын, кор сiйöс вайöны крикъяс.

Быдмöгъяс

Зэв уна места Австралияын босьтöны овтöминъяс да джынвыв овтöминъяс. Танi быдмöны сутшкасьысь кустаинъяс (скреб) да сутшкасьысь турунъяс, кодъясöс оз сёйны некутшöм пемöсъяс да коръясыс кодъяслöн пурт кодь лэчыдöсь.

Тайö турунъясыс быдмöны гырысь кустъясöн 1–2 м судтаöдз; скöтлы либö верзьöма мортлы сьöкыд писькöдчыны татшöм турун пöвсöд. Скреб – сiйö ляпкыд акацияяс. Скребъяслöн видыс жугыль, коръясыс посньыдикöсь, пемыдруд рöмаöсь, мукöдыслöн ем кодьöсь; сöмын зэригъясöн скреб неуна ловзьыштлö, увъяс вылас сэки мыччысьöны посньыдик дзоридзьяс.

Сэсся Австралияын гырысь местаяс босьтöны туруна степьяс, кодъяс гожöмын вевттьысьöны мича веж турунöн, а арын да тöлын вижöдöны. Тайö степьяс пöвстас паныдасьлöны солаинъяс, кöнi быдмö совтурун; сiйöс зэв ёна сёйöны ыжъяс.

Австралияын сэтшöм местаясын, кöнi зэръяс овлöны гожöмын и тöлын, быдмöны вöръяс. Но тайö вöръясыс аслыспöлöсöсь: найö абу сукöсь, ёнджыкасö сэнi быдмöны пыр веж эвкалиптъяс.

Медся васöд вöръясас, Австралия асыввыв вадоръясын да Тасмания дi, вылын быдмöны нöшта пу кодь лудiктурунъяс, кодъяс быдмöны став тропикдорса вöньса керöсвыв вöръясын.

Австралия войвылас, медся жар юкöнас, кöнi ёна зэрö, быдмöны тропикдорса вöръяс, кодъяс лоöны Малайя архипелагвывса вöръяс кодьöсь. Вöдитан быдмöгъяс европасаяс вотöдз Австралияын скöнь эз вöвны.

Öнi Австралияын кутiсны вöдитны няньяс да фрукта пуяс.

Няньяс пытшкысь медся ёна паськалöма öзим шобдi, кодлы зэв лöсялö климатыс лунвыв Австралияын, кöнi овлöны тöвся зэръяс. Уна фермеръяс вöчöны тадзи: кöдзасны шобдiсö арын апрель тöлысьын да сетасны сылы бура быдмыны; сэсся лэдзасны шобдi муяс вылас ыж стадаяс, а тулысын шобдiыс бара заводитö быдмыны да гожöмын лоö бура артмöм. Шобдiсö идралöм бöрын ыжъясöс бара лэдзöны муяс вылö йирсьыны шобдi идзапод вылын.

Дзик асыввыв вадорас шобдi оз нин кöдзны: сэнi климатыс уль, да шобдiыс висьö сiмöн. Косьтан жаръяс понда шобдi артмöмыс Австралияын ёна вежласьö.

Австралияын фрукта пуяс вöдитöны сöмын некымынлаын. Апельсинъяс да лимонъяс радейтöны югыд шондi да мупытшса уна ва; сы понда найöс вöдитöны мусö кöтöдöмöн Выль Лунвыв Уэльсын да Викторияын – Муррей вадоръяс пöлöн да сы вожъяс пöлöн. Сэнi жö вöдитöны абрикосъяс, фигаяс, зэв бур винатусь, кытысь вöчöны вина. Тасмания дi вылын, кöнi климатыс ыркыдджык да васöдджык, вöдитöны яблöгпу да вишяпу садъяс.

Войвылын, Квинслендын, кöнi тропикдорса да васöд климат, мусö кöтöдöмöн вöдитöны бананъяс, ананасъяс да сакара тростник. Керöсъяс вылö кайигöн, кöрттуй поездсянь, кодi мунö вадорсянь материк пытшкöсас керöсъяс вомöн, позьö öти лунöн аддзыны, кыдзи вежсьöны фрукта быдмöгъяс улiас – ананасъяс да бананъяс, вылынджык – апельсинъяс, нöшта вылынджык – яблöгпуяс. Уна карабъяс сöвтсьöны Австралияын быдтöм да косьтöм фруктаясöн – изюмöн, кос сливаöн, фигаясöн да мунöны Европаö.

Пемöс улов

Пиа кенгуру

Австралияын кид пемöсъяс дзик мöдсикасаöсь мукöд му юкöнъясын серти. Сэнi кольöма уна сэтшöм пемöс, кодi овлiс войдöр и мукöд му юкöнъясын, но важöн нин пöшти ставыс бырис. Австралияын ёна паськалöмаöсь зепта пемöсъяс.

Оласног сертиыс мукöдыс на пытшкысь миян турунсёйысь пемöсъяс кодьöсь, мукöдыс – яйсёйысьяс, гебсёйысьяс кодьöсь да с. в.; ыджда сертиыс мукöдыс крысаысь абу ыджыдöсь, эмöсь – морт судтаöсь.

Медся ёна паськалöм зептаяс – кенгуру. Найö лыддьысьöны Австралияын уна дас сикасöдз, да олöны сэнi быдлаын. Öнi гырысьджык кенгурусö ёна бырöдöны сы вöсна, мый найö сёйöны ыж лудъяс вылысь турун, а сiдзжö и ку вöснаыс.

Австралияын эмöсь на колькваян йöлöнвердысьяс: ехидна да чöжныра; веглясьысьяс да пöткаяс моз найö вайöны колькъяс, но колькъяссьыс петöм пиянсö вердöны йöлöн. Чöжныра олö гуясын ю доръясын, сёянсö корсьö вадор нюйт пытшкысь.

Гыжъя пемöсъяс европасаяс вотöдз танi нач эз вöвны; эз вöвны сiдзжö и öблезянаяс. Яйсёйысь пемöсъясысь ёна паськалöма вöлi йизьылöм кадсянь на кид пон динго. Тайö понйыс гöн рöмнас мунö руч вылö. Сiйö кесъялöма войдöр австралияса вужвойтырлы джынвыйö гортса пемöс пыдди, а öнi ыж видзысьяслы вайö лёк, баляпиян вылö усьласьö да.

Австралия вöръясын да степьясын олö уна пöтка, торъя нин попугайяс, кодъяс лэбалöны уна сюрса кельöбъясöн.

Унджык австралияса лэбачьяс эмöсь сöмын Австралияын; сэтшöмöсь: еджыд кутш, сьöд юсь, лиракай, кодi олö тропикдорса вöрын, бордтöм страус эму, ыджда сертиыс ичöтджык африкасаысь да ыджыдджык лунвыв-америкасаысь.

Квинсленд юясын олö кыкног лолалысь чери (цератодус), кодлöн эм жабраясыскöд öтлаын сiдзжö и öти ты.

Гортса пемöсъяс Австралияын европасаяс вотöдз эз вöвны, динго понмöс лыддьытöг; но европасаяс вайисны татчö ассьыныс став гортса пемöсъяссö, да öнi Австралияын зэв уна нин ыжъяс, сюра гырысь скöт да вöвъяс.