Африка — мувеж да му юкöн, кодi куйлö Мушöр да Гöрд саридзъясянь лунвылын, Атлантувса океан дорысь асыввывлань да Индия океан дорысь рытыввывлань. Тайö ыджданас мöд мувеж Азия бöрын. Африкаын эм 53 асшöр канму, нöшта нёльсö оз пыдди пуктыны, а вит мутасыс йöз кан улынöсь.

Африка Мушар карта вылын

Африкаын олö 960 млн. морт.

Африкалöн мувывтор - 30 065 000 км² ыджда.


Ыджда, куйланiн да дорöсъяс вежны

Африка мувывтор сертиыс куим мындаöн ыджыдджык Европаысь. Войвывсянь лунвылö сiйö кыссьö 8 сюрс км кузя да пöшти сы мында жö рытывсянь асыввылö.

Экватор вуджö Африкаöс пöшти шöрöдыс: войвыв помыс сылöн – Абьяд нöрыс – сулалö 37-öд параллель вылын войвыв пасьтöсын, а лунвыв помыс – Ем нöрыс – 35 параллельын лунвыв пасьтöсын. Европаысь Африкаöс торйöдöны абу ёна паськыд Мушöр саридз да Гибралтар вис, – медвекньыдiнас пасьтаыс сылöн сöмын 14 км.

Азияысь сiйöс торйöдö векньыдик Гöрд саридз да Баб-эль-Мандеб вис, кодi куим мындаöн сöмын паськыдджык Гибралтар вискысь.

Суэц вуджанiнтi, кöть и кодйöма канал, позьö нуöдны мувыв туйяс тайö му юкöнъяс костын. Саридзвыв туйяс Африкасянь Европаö да Азияö дженьыдöсь да бурöсь, но мукöд му юкöнъяссьыс сiйöс торйöдöны паськыд океанъяс.

Вадоръясыс Африкалöн абу ёна кöджаöсь. Сэнi эм öти ыджыд куръя – Гвинея, но сiйö оз пыдöдз пыр материк пытшкас: тайö куръяыскöд паныд, материк асыввылас, ылöдз петö Сомали кöдж (сiдз шусяна Африкаса сюр).

Мукöд куръяяс да кöджъяс посниöсь. Дiяс Африкаын этша. Рытыввыв вадоръяс пöлöн куйлöны некымын негырысь дi чукöръяс: Азор, Канари, Кабо-Верде дiяс. Африкалöн эм сöмын öти ыджыд дi – Мадагаскара, куйлö Индия океанын, материкысь сiйöс торйöдö паськыд Мозамбик вис.

Африка вадоръясын, кызвынас, абуöсь весиг бухтаяс, Мушöр саридз дорысь öтдор. Океан вадоръяс Африкаын найö тэчасног вöсна омöля сибаланаöсь суднояслы: сэтчö пыр швачкöны гырысь гыяс, кодъяс локтöны ылысянь, восьса океансянь, кöнi век буалöны ыджыд тöвъяс. Гöрд саридзлöн вадоръясыс абу сибыдöсь коралл рифъяс понда; тайö – медшоныд саридз му вылын, да коралл полипъяс сэнi зэв öдйö лэбтöны ассьыныс стрöйбаяссö.


Африкаöс туялöм вежны

Европасаяс зэв важ кадъяссянь волывлiсны Африка войвыв вадоръясö, важысянь тöдлiсны найö сiдзжö Гöрд саридз вадоръясöс, кытi ветлiсны Суэц вуджанiнсянь Индияö. Но став мукöд паськыд местаяссö Африкалысь европасаяс тöдмалiсны неважöн. Буретш ХV-öд нэмын португалса морякъяс Европасянь Индияö саридзвыв туй корсигöн, туялiсны став рытыввыв вадорсö Африкалысь да воисны нöрысöдз, кöнi материк дорыс чукыльтö асыв-войвывлань. Тайö нöрыссö найö шуисны Бушковъяс нöрысöн, а сэсся сетiсны сылы выль ним – Бур Лача нöрыс – найö чайтiсны, мый сiйöс кытшовтöм бöрын позьö воны Индiö. И збыльысь Васко-да-Гама кытшовтiс лунвыв Африкаöс, мунiс асыввыв вадор пöлöныс экваторöдзыс, вуджис Индия океан да сувтiс Индостан вадорö. Тадзи Васко-да-Гама вöчис öтпырйö кык ыджыд удж: восьтiс саридзвыв туй Индияö дай тöдмалiс, мый Африкаöс лунвывсянь и асыввывсянь кытшалö океан.

Медзводдза морт, кодi вöчис гырысь ветлöмъяс пыдöдз Африка материк пытшкö, вöлi Ливингстон. Сiйö туялiс Замбези ю да аддзис сы вылысь зэв ыджыд борган и шуис сiйö Виктория. Сы бöрын сiйö восьтiс Ньяса ты, Конго юлысь вылыс помсö да Бангвеоло ты. Ливингстон зэв шоча юöртлiс ас йывсьыс чужанiнас да öти кадö чайтлiсны, сiйö пö кулöма. Корсьны сiйöс мöдöдчис америкаса Стэнли. Африка асыввыв вадорын, Занзибар дiкöд паныд, Стэнли чукöртiс ыджыд караван, мунiс Танганьика ты дорö, сэнi сiйö аддзис Ливингстонöс. Тайö тысö öтлаын кытшовтöм бöрын, Стэнли бöр мунiс, а Ливингстон мöдöдчис водзö лунвывлань, но регыд кулi малярияысь. Стэнли вöчис нöшта куим ветлöм Африкаöд, тöдмалiс Виктория ты, Конго ю да важ тропикдорса вöръяс ю пöлöныс.


Веркöс вежны

 
Африкалöн физикаса мусерпас

Пöшти став Африкаыс дзоньнас – зэв ыджыд öти плато – вывтас тшöтшкöсiн, шöр судтаыс сылöн 600 м-ысь вылынджык саридз тшупöдсянь. Лунтыръясöн, кузь вежонъясöн мунöны сэтi караванъяс, и туй вылын оз паныдасьлы ни мусюръяс, ни весиг гырысьджык мылькъяс. Шыльыд рельеф кокньöдö öнi кöрттуйяс да автомобиль туйяс нюжöдны. Тайö ыджыд платолöн доръясыс зöмöсь да гырысь тшупöдъясöн (террасаясöн) лэччöны саридз вадоръяслань. Но дзик саридз вадор пöлöныс мунö нюрсялöм да малярияöсь векньыдик увтас полоса.

Асыввыв-Африкаса плато потласьöма тшöтшкöс локöбъясö; мукöдыс на пытшкысь кайöмаöсь вылö, мукöдыс, мöдарö, лэччöмаöсь улö. Медся вылö кайöма Эфиопия керöсаин; сiйö джуджыд дi моз кыпöдчö плато кытшын; шöркодь судтаыс сылöн – 2½ сюрс м гöгöр.

Итъёпъя керöсаин кызвыннас артмöма гнейсысь да кристаллсяма сланецъясысь, а вылiас куйлöны лыаиз да извесьт из пöвстъяс. Вылыссяньыс Эфиопия вевттьысьöма кынмöм лава шоръясöн. Став кырыв местаыс вундассьöма джуджыд сёртасъясöн; на костын кыпöдчöны пызан сяма керöсъяс – амбаяс. Амбаяс весьтас нöшта вылынджык кыпöдчöны кусöм вулканъяслöн куполъяс.

Лунвывланьын Эфиопиясянь Асыввыв-Африкаса плато вылын эмöсь джуджыд, но векни уськöса лайковъяс, кöнi куйлöны тыяс: Ньяса, Танганьика да мукöд. Тайö тыясыс зэв джуджыдöсь: Танганьика – джуджта сертиыс матö 1,5 км, сетчö сöмын Байкаллы, ачыс тыыс дзик Байкалсяма жö. Лайков доръясас кыпöдчöны кусöм вулканъяс: Кения да Килиманджаро (5890 м), на вылын куйлöны нэмöвöйя лымъяс; тайö районас эм весиг öти ыпъялан вулкан. Гöрд саридз артмис му кышын гырысь уськöс вöсна; джудждаыс сылöн 2 км-ысь унджык, а вадоръясыс кайöны тшупöдъясöн 2–3 км судтаöдз саридз тшупöдсянь. Мувöрöмъяс петкöдлöны, мый му кышлöн вешъясьöмыс тан мунö и öнi.

Дракон керöсъяс, кодъяс сулалöны асыв-лунвылын Африкаын плато дорас, сiдзжö чургöдчöм керöсъяс, тайö важъя кöрöм керöсъяс местаын артмöм, ёна пазавлöм керöсъяс. Том кöрöм керöсъяс Африкаын пöшти абуöсь, Атлас кындзи. Атлас – керöсаин, танi некымын радöн мунöны чукыръяс 3 и весиг 4 сюрс м судтаöдз. Тайö чукыръясыс – Альпъясса да Апеннинъясса том чукыръяслöн Европаын нюжалöм.

Африкаса мупытшкыс зэв озыр зарниöн, изшомöн, фосфоритъясöн, рöма металлъясöн да алмазъясöн, торъя нин лунвыв Африкаын.

Сöмын öти ыджыд дiыс Африкалöн – Мадагаскар – тэчасног сертиыс öтсяма материкыскöд: тайö тшупöда зöм бокъяса тшöтшкöс из глыба. Мукöд дiясыс Африкалöн либö вулканъяссянь артмöм дiяс, шуам, Кыптанлун, Вежа Елена, Азор, Канари дiяс, либö кораллвывса дiяс, шуам, уна посни дi Африка асыввыв вадорын, на лыдын жö Занзибар.


Климат вежны

Кызвын юкöннас Африка куйлö тропикъяс костын да климатыс сылöн пöсьджык став мукöд му юкöнъясысь. Шондi вогöгöр шонтö зэв ёна; тöвся да гожся тöлысьяс костын шонтöглöн торъялöм пöшти некутшöм абу. Меджар мутасыс став му вылын, – сiйö овтöмин Сахара.

Сэнi вогöгöрся шöр шонтöг кайö + 30°-öдз. Гожся лунъясö куш кыртъяс донавлöны 70 дай 80°-öдз, а сынöдыс овлö сэтшöм жар, весиг сьöкыд лолавны. Кор овтöминöд мунö лыаа лёк ураган – самум, караванъяс сувтöны, верблюдъяс водöны му вылас, мортъяс гартчöны да дзебсьöны тюкъяс костö, лыа бушковысь виччысьöм могысь.

Но войясын Сахараын овлö ыркыд; уналаын усьö лысва, а тöвся войясö кыртъяс вылын овлö весиг пуж. Шоныд да кöдзыд öдйö вежласьöм понда кыртъяс овтöминын потласьöны, пöрöны из торпыригö да лыаö. Тöв нуö лыасö да пуктö сiйöс увтасджыкинъясö еджыд либö виж дюна лёдзьясöн 300 м судтаöдз. Кызвын юкöныс Сахаралöн – изъя овтöмин, уналаын куш кыртъясыс сылöн ассяма сюръяяс кодьöсь, пирамидаяс, тшакъяс кодьöсь да с. в. Но уна места босьтöны сэнi сiдзжö лыаяс да сёйяс.

Сахара кос со мый понда. Рытывсянь сiйöс кытшалö Атлантикаса океанлöн сiйö юкöныс, кöнi вогöгöр помала пöльтöны асыв-вой пассатъяс, найö нуöны океанысь васö Лунвыв Америкаланьö. Сыысь öтдор, Сахара дорын океан ваыс кöдзыд: пассатъяс вöтлöны веркöсса шоныд слöйсö вадоръяссьыс, а сы местаö улысяньыс кайö кöдзыдджык ва, кодi омöля пакталö.

Пассатъяс пöльтöны сiдзжö и Сахара весьтас. Найö нуöны сынöдсö кöдзыдджык местаясысь шоныдджыкинъясö, но мунiгас сынöдыс сiдзжö шоналö да ылыстчö насыщение чутсянь. Сы понда Сахара весьтын оз артмыны кымöръяс да оз овлыны зэръяс пöшти некор. Нил ю визувтö Сахара пыр ни öти вож босьттöг.

Лунвывланьын Сахарасянь куйлöны жар да васöд мутасъяс; найö мунöны экваторсянь кыкнанладор бокас. Сэнi океансянь локтысь ульсов сынöдыс пöшти пыр кайö вывлань, мыйысь артмöны кымöръяс да ёна зэрö. Торъя ёна зэрö Гвинея куръя вадорын. Конго ю бассейнын гырысь зэръяс мунöны пöшти вогöгöр. Тайö васöд экваторладорсö кытшовтö войвывсянь, асыввывсянь да лунвывсянь зэв кузь от, кöнi тöлын овлöны косьтан жаръяс, а зэръяс медсясö овлöны гожся тöлысьясын, торъя нин кор луншöр шондi сулалö зенитын, – веськыда юр весьтын.

Тайö зэръяссö сiдзи и шуöны – зенит зэръяс. Найö локтöны кызвынысьсö öти и сiйö жö часъясö луннас. Асылын енэжыс сэзь, и, шондi, войся русö разöдöм бöрын, зэв ёна пöжö; луншöр кежлö шоналöм васöд сынöд кайö вылö да сэнi кöдзалö; пырысьтöм-пыр жö енэжын öшйöны кыз кымöръяс, заводитчö кöш помысь кисьтан зэр, гымалö да помала чардалö. Войнас енэж бара сэзьдö, еджыд сук ру вевттьö став увтас местаяссö. Тропикдорса Африкаöд ветлысь-мунысьяс ёна норасьöны лыöдзыд мöрччан тайö кöдзыд руяс (туманъяс) вылö; весиг велалöм негръяс оз петны удж вылö, кытчöдз шондi оз вöтлы войся русö. Лунвыв тропиксянь лунвывланьын климат Африкалöн шöрвыйö шоныд. Гожöмын, мöдногöн кö öшым, январ да февраль тöлысьясын, сэнi сулалö зэв жар поводдя, а тöлын сэнi овлö ыркыд, джуджыдджык инъясын весигтö усьö лым. Зэръясöс вайöны татчö асыв-лун пассатъяс, кодъяс локтöны Индiа океансянь. Сы понда Дракон керöсъяс вылын зэр овлö уна, а водзö рытывланьö, кöнi куйлö Калахари овтöмин, зэр овлö зэв этша.

Зэрыс оз овлы танi нöшта и сы понда, мый Калахарилысь вадоръяссö кытшалöны кöдзыд визувъяс, кыдзи и рытыввыв вадоръяссö Сахаралысь.

Сöмын дзик лунвылас Африкаын пöльтöны тöлын рытыв тöвъяс, кодъяс вайöны уна енэжва; гожöмыс сэнi, мöдарö, кос. Климат серти тайö местаыс дзик öтсяма Африка войвыв вадоръяскöд да Италиякöд. И тан и сэн климатыс тропикувса. Сöмын тöлыс Африка лунвылын овлö сэки, кор войвылын сулалö жар да кос гожöм.


Юяс да тыяс вежны

 
Египетын Нил ю

Став гырысь юясыс Африкалöн пансьöны сэтшöм местаясын, кöнi усьöны уна енэжваяс, визувтöны найö джуджыд платоясöд, туй выланыс найö паныдасьöны тшупöдъяскöд, сы понда вöчöны уна коськ да борган.

Медшöр юыс Африкаын – Нил, кузьтанас сiйö сетчö сöмын Миссисипилы Миссурикöд. Сiйö артмö Еджыд Нилысь да Югыдлöз Нилысь. Еджыд Нил петö Виктория тыысь, кодлöн тшупöдыс километр дорысь вылынджык океан веркöсысь. Югыдлöз Нил заводитчö Эфиопия керöсъясын Тана тысянь, кодi куйлö нöшта вылынджык Виктория ты серти. Мушöр саридзлань визувтiгöн Нил паныдасьö тшупöдъяскöд да вöчö уна коськ. Сы бöрын Нил визувтö сэсся лöня да саридзö усянiнын Египет мутасъясын вöчö дельта, ыджда сертиыс Волга дельта кодь кымын.

Гожöмын Нил быд во ойдö вывтi ёна зэрöмысь заводитчанiнас.

Тайö зэръясыс заводитчöны тулысын да мунöны гожöмбыд. Кыкнан Нилыс – Еджыд и Югыдлöз – туöны да нуöны гудыр ва ылö войвылö, кöнi зэръяс ньöти оз овлыны, да кöнi юыс ойдö гожöмын, мича, кос да жар поводдя дырйи быттьöкö некутшöм помкатöг. Арнас юыс бöр пырö аслас вадоръясö, ковтысас кольö улис да видз-му овмöслы шогман нюйт пöвст.

Кузьта сертиыс мöд ю Африкалöн – Конго. Сiйö нуö сэтшöм уна ва, мый пасьтаыс сылöн шöр юкöнас 10 км гöгöр. Но, кöнi сiйö паськöдчö океанлань кыпалöм материк вомöн, сэнi Конго векнялö 400 м-öдз да визувтö коськъяс пыр джуджыд, чуклясян сёртасöд 50 км-öн час.

Коймöд ю Африкалöн – Нигер – Нил серти ыджыдджык ваа, но Конгоысь ёна бöрö кольö.

Мукöд ыджыдджык юяс Африкаын – Замбези Виктория нима борганöн да Оранжава.

Замбези ю шöр юкöнас визывтö базальт пыдöсöд, важ кынмöм лава вывтi, туй вылас паныдасьö потаскöд да усьö 120 м судтасянь. Борганыслöн шумыс кылö 15 км сайсянь. Борган весьтас пызйö-кайö ваыс вылöдз, сэнi шондi ворсö öшка-мöшка быдсикас рöмъясöн.

Асыввыв-африкаса тыяс – Ньяса, Танганьика, Виктория, Альберт да мукöд – куйлöны джуджыд лайковъясын, вадоръясыс налöн джуджыдöсь да зэв зöмöсь. Медыджыд тыыс Африкалöн – Виктория, ыджда сертиыс сетчö сöмын öти дуб ваа тылы – Катыдсалы Америкаын. Но Викторияыд – ляпкыд ваа ты.

Суданланьын эм сöмын öти ыджыд ты – Чад, но сэсянь оз пет некутшöм ю; сэтчö усьö Шари ю.

Сахара войвыв помын, а сiдзжö Атлас мусюръяс костын, эмöсь сола тыяс – шоттъяс, кöнi ваыс овлö сöмын зэръяс бöрын, мукöд кадъясö жö шоттъяс пыдöсын куйлö лым кодь еджыд сов.


Быдмöгъяс да пемöсулов вежны

Гвинея куръя вадорын да Конго ю бассейнын – медся ва местаясас Африкаын – быдмöны тропикдорса вöръяс. Тайö зэв сук вöръяс, гартчöмаöсь лианаясöн. Пуясыс быдмöны сэнi уна вевсьöн (ярусöн). Шондi югöр шоча пыравлö коръяс косттiыс; сынöдыс сэнi жар да уль руа. Вöръясын шöркодь судтаыс пуяслöн оз ло кузьджык 35 м, но торъя пуяс быдмöны зэв джуджыда – 50–56 м-öдз; татшöм гырысь пуясыслöн эмöсь пыкöдъяс кодь содтöд вужъяс. Сук лианаяс, вужъяс да пуяс костöд векньыдик ордым вывтi мунiгöн, морт аддзö сöмын водзö некымын воськов. Вылын пуяс вылас лэбалöны пöткаяс; улiас пемöсъяс пöшти абу.

Сэнi олöны негырысь котыръясöн морт кодь öблезянаяс – шимпанзеяс да гориллаяс, да налы медуна лёк вöчысьясыс – леопардъяс.

 
Саванна
 
Африкаса левъяс

Африка сэтшöм мутас, кöнi енэжваяс усьöны 60-сянь 150 см-öдз, да кöнi тöвнас овлö кос, вевттьысьöмаöсь саваннаясöн. Зенит зэръяс дырйи сэнi быдмö кузь турун, унаысь – морт судта. Кöнсюрö кыпöдчöны джуджыд пуяс, шуам, акацияяс, мимозаяс; шочиника паныдасьлöны сюрс вося баобабъяс.

Юяс пöлöн, кодъяс визывтöны саваннаясöд, быдмöны вöръяс; найöс шуöны галерея вöръясöн: татшöм вöрöдыс юыс визывтö быттьö галереяöд. Нюръяса вадоръяс вылын юяс да тыяс пöлöн быдмöны тростник да папирус.

Тöвся косьтан жар пуксьöм бöрын туруныс саваннаясын вижöдö да косьмö; весиг пуяс вылысь коръяс усьöны косысла. Сэки саваннаясын кокниа кыптö лёкби, кодi паськалö уна дас дай сё километр вылын. Сьöд пемыд тшын кайö вывлань, тупкö енэжсö, шондiсö; муыс тырö пöимöн. Став ловъя олысьыс пышйö саваннаясысь либö сотчö биöн; сöмын кодзувкотъяс-термитъяс кольöны бивидзан асланыс стрöйбаясын.

Тайö бишогъясыс зэв лöсялöны лудъяслы, – вынсьöдöны найöс пöимöн, но найö вöчöны ыджыд лёк вöръяслы.

Мусинъяс саваннаясын да тропикдорса вöръясын гöрдöсь. Сiсьмöгыс налöн этша; быдсяма коръяс, вужъяс, весиг дзонь пуяс öдйö зэв сiсьмöны васöдла да жарла, а сiсьмöгсö нуö ва; но тайö мусинъясыс озырöсь калийöн да налöн тэчасногаыс шыдöс кодь. Вынсьöдтöг найö регыд изöрмöны, но фосфор да азот сюйöмöн дыр вермöны сетны бур урожайяс.

Пемöсуловöн африкаса саваннаяс зэв озырöсь. Вывтi бур лудъяс вылын йирсьöны дзонь стадаясöн антилопаяс, зебраяс да страусъяс. Саваннаясын сулалысь акацияяслысь да мимозаяслысь корсö сёйöны жирафаяс. Турун сёйысь пемöсъяс бöрся вöтлысьöны яйсёйысьяс – лев, гиена да шакал. Радейтана оланiныс налöн – вöрдоръяс; сэтысянь войясын найö петöны кыйсьыны саваннаясö. Сэнi жö, вöрдоръясын, тапикасьöны, сёйöны увъяс, вужъяс да плодъяс, зэв гырысь тушаа кызкучикаяс – слöн да сюраныр. Юясын да тыясын, вöръяс пöвстын да саваннаясын, олöны бегемотъяс да крокодилъяс.

Вöръясын и саваннаясын гут-гагыс зэв уна, торъя нин термитъяс, – быд воськолын налöн стрöйбаяс.

Тропикдорса юкöнас Африкаын олö цеце гут, код курччöмысь кулö пöшти быд гортса пемöс.

Тайö гутъясыс висьмöдöны йöзöс зэв сьöкыд узян висьöмöн. Сэсся быдлаын саваннаясын олöны москитъяс, кодъяс вуджöдöны тропикдорса малярия. Колö шуны, саваннаяс да тропикдорса вöръяс оз лöсявны мортлы олöм вылö, торъя нин сэтшöм йöзлы, кодъяс оз вермыны овны васöд жар климатын.

Нил ю йывланьын да гырысь тыясын олö уна лэбач, тöлын лэбачьясыс Европаысь сэтчö локтöны зэв гырысь кельöбъясöн.

Коркö важöн Африкаын вöлi лыдтöм-тшöттöм кид пемöс. Шуам, Чад ты дорын слöнъяс ветлiсны чукöръясöн 500 дай унджык юрöдз, а лунвыв Африкаын антилопаяс вуджлывлiсны öтилаысь мöдлаö уна сё сюрс лыда чукöръясöн. Замбези ю дорын Ливингстонлы ковмывлö вöлi кызмырдöн писькöдчыны антилопа чукöръяс костöд.

Бöрынджык, кор Африкаын заводитiсны кыйсьыны зверьяс бöрся лыйсянъясöн, пемöсъяс тайö материк вылас кутiсны öдйö шочмыны. Торъя нин ёна бырöдiсны лёка кыйöмöн слöнъясöс дона водзиръясыс понда да страусъясöс дона гöн пондаыс.

Страусъясöс öнi видзöны да рöдмöдöны лунвыв Африкаын; найö олöны сутугаöн потшöм лудъяс вылын.

Косджык местаясын Африкаын, кöнi енэжваяс усьöны 10-сянь 60 см-öдз, да кöнi кос поводдяяс сулалöны воджын дорысь кузьджыка, куйлöны посни кустаинъяса (1/2 м судта гöгöр) степьяс. Турун сэнi бура быдмö сöмын зэра воясö, а кос воясö – зэв омöля.

Степьясын пемöсъяс ёна этшаджык – сiйö медсясö антилопаяс да зебраяс, кодъяс локтöны татчö ульсов кадö, кор степьяс веж турунаöсь. На бöрся вöтчöны и яйсёйысьяс – левъяс, гиенаяс. Степьясын век олысьяс пöвсысь медсясö олöны танi му пытшкын олысь пемöсъяс; найö заптöны сэнi аслыныс кöрымсö кос поводдя кад кежлö; татшöмъясыс – 4 см кузьта ем кодь гöна дикобразъяс, му кöчьяс, кодзувкотъяс да лёкгагъяс. Мусинъяс степьясын – сьöдмуаöсь да каштанрöмаöсь; сiсьмöг сэнi чукöрмö уна кос климатын быдмöгъяс надзöн сiсьмöм вöсна.

Овтöминъясын Африкаын – Сахараын да мыйкö-мында Калахариын – зэв паськыд местаяс куйлöны пöшти дзик кушöсь, быдмöгтöмöсь. Ковтысъясын да керöс бокъясын, кöнi шочиника овлöны зэръяс, быдмöны сöмын турунъяс да сутшкасьысь кустаинъяс. Кöнi петö грунт ва либö кодйöма артезияса юкмöсъяс, дзордзалöны оазисъяс финик пальмаясöн.

Пемöсъясöн овтöминъяс гöльöсь: Сахараын эмöсь скорпионъяс, лёкгагъяс да кыйяс; найö зэв дыр, уна тöлысьöдз, вермöны овны сёйтöг-ютöг. Унджык посни пемöсъясыс лунын дзебсьöны кырт потасъясö, кодйысьöны лыа пиö, а рытъясын да войясын петöны ортсö корсьны кыйдöс. Ковтысъясöд, кöнi быдмö турун, овтöминъясö пыдöдз пырöны антилопаяс; луннас найö вермöны котöртны уна дас дай сё километръясöдз сёян да юан корсьöм могысь. Овтöмин доръясын эмöсь яйсёйысьяс – левъяс да гиенаяс.

Став пемöсыс овтöминын рудов-виж рöмаöсь (доръян рöм), сы понда найöс сьöкыд аддзыны сэтшöм жö рöма лыаяс костын.

Уна вöдитан быдмöгъяслöн чужанiныс Африкаын: копей пулöн чужанiныс – Эфиопия; Гвинея вöръяс – выя пальмалöн; саваннаяс – некымын сорта просалöн да му öреклöн чужанiн; Сахара оазисъясысь петiс финик пальма. Мукöд му юкöнъясысь вайöм быдмöгъяс Африкаын бура овмöдчисны; татшöмöсь, шуам, америкаса каучук пу да какао.

Какао пуяс садитöм могысь негръяс весалöны тропикдорса вöр сiдз, мый кольöны сöмын гырысь пуяссö, на костын сэсся и садитöны какао пуяс; найö öдйö быдмöны да регыдöн вайöны плодъяс, а асьныс пыр кольöны джуджыд пуяс сайын – не сiйö кö, тöв кокниа нуас какао бобы плодъяссö.


Политикаса юксьöм вежны

Африкаын эм 57 канму, на пöвстын нёльыс - аскежысь мездлун босьтöмöсь да та вöсна пыдди пуктытöмöсь. Унджык öнiя асшöр канму пиысь дыр кад чöж вöлöмаöсь европаса канмуяслы колониянаныс, найö босьтiсны асшöрлун сöмын 1950-1960 воясö.

Та вотöдз асшöраяснас вöлiны сöмын Египет (1922 восянь), Эфиопия (шöр нэмъяссянь), Либерия (1847 восянь) да Лунвыв Африкаса Республика (1910 во бöрсянь, эськö Лунвыв Африкаын ХХ нэмса 1990 воясöдз вöлi апартеид, кор сьöд вужвойтырсö быд ног увтыртöмаöсь).

Мувеж войвылын йöз кан улынöсь кольöны öткымын мувывтор: Испаниялӧн Сеута, Мелилья, Канара дiяс да Португалиялӧн Мадейра.


 
Африкаса мутасъяс:

  Войвыв Африка

  Рытыввыв Африка

  Шöрвыв Африка

  Асыввыв Африка

  Лунвыв Африка

 
Африка канмуясын олысьлöн тшöкыдлун
 
Космоссянь дзарпас


Канмуяс да мутасъяс Мувывтор (км²) Олысьяс лыд
(2008 во,
абу кö шуöма мöд ног)
Олысьлöн тшöкыдлун
(км²)
Юркар
Войвыв Африка:
Алжир 2 381 740 ~32 000 000 13.8 Алжир
Египет 1 001 450 75 042 000 74 Каир
Ливия 1 759 540 6 173 579 3,2 Триполи
Марокко 446 550 33 757 175[1] 181 Рабат
Рытыввыв Сахара (пыдди пуктытöм канму) 266 000 382 617[2] 1,3 [3]|-
Судан 2 505 810 39 379 358[2] 14 Хартум
Тунис 163 610 10 102 000[4] 61,6 Тунис
Испаниялӧн да Португалиялöн мувывторъяс Войвыв Африкаын:
Канари дiяс (Испаниялöн) 7 492,36 2 025 951[5] 270,4 Лас-Пальмас-де-Гран-Канария,
Санта-Крус-де-Тенерифе
Сеута (Испаниялöн) 18,5 75 280 4069
Мадейра (Португалиялöн) 828 245 806[6] 295 Фуншал
Мелилья (Испаниялöн) 12 68 795[5] 5134
Рытыввыв Африка:
Бенин 112 620 ~8 100 000[5] 71.8 Котону
Буркина-Фасо 274,200 13 730 258[6] 51 Уагадугу
Вежа Елена дi
(кöртыштöм мувывтор, Ыджыд Британиялöн)
413 7 543[2] 18 Джеймстаун
Гамбия 10 380 1 546 400 137 Банжул
Гана 238 540 ~23 000 000[5] 93 Аккра
Гвинея 245 857 9 690 222[6] 39,4 Конакри
Гвинея-Бисау 36 120 1 442 029[6] 41 Бисау
Кабо-Верде 4 033 499 796 126 Прая
Кот-д'Ивуар 322 460 18 373 060 56 Ямусукро
Либерия 111 370 3 489 072 29 Монровия
Мали 1 240 000 11 995 402[5] 11 Бамако
Мавритания 1 030 700 3 086 859[4] 2,6 Нуакшот
Нигер 1 267 000 ~13 957 000[7] 11 Ниамей
Нигерия 923 768 ~148 000 000[1] 145 Абуджа
Сенегал 196 722 ~11 658 000[4] 59 Дакар
Сьерра-Леоне 71 740 6 294 774 83 Фритаун
Того 56 785 ~5 700 000[2] 108 Ломе
Шöрвыв Африка:
Ангола 1 246 700 12 127 100[5] 9 Луанда
Габон 267 667 1 424 906[6] 5 Либревиль
Камерун 475 440 17 340 702[6] 35,7 Яунде
Конго Республика 342 000 ~3 999 000[4] 12 Браззавиль
Сан-Томе да Принсипи 1001 151 912[6] 171 Сан-Томе
Ставöн бöръяна Конго Республика 2 345 410 ~62 600 000[5] 25 Киншаса
Чад 1 284 000 9 749 000[4] 7,6 Нджамена
Шöрвыв Африкаса Республика 622 984 3 799 897[4] 6,1 Банги
Экваторса Гвинея 28 051 551 201[6] 16,9 Малабо
  Лунвыв Судан 619,745[8] 8,260,490 [8] Джуба
Асыввыв Африка:
Бурунди 27 830 8 390 505 280 Бужумбура
Галмудуг
(пыдди пуктытöм канму[9])
46 000 ~500 000[10] ~10[10]
Джибути 22 000 496 374[2] 34 Джибути
Замбия 752 614 11 668 000[2] 16 Лусака
Зимбабве 390 580 13,349,000 33 Хараре
Индiа океанын Бритувса мувывтор
(кöртыштöм мувывтор)
60 ~3 500 58,3 Диего-Гарсия
Кения 582 650 37 953 838 65,1 Найроби
Комор дiяс 2 170 614 000[6] 316 Морони
Маврикий 2040 1 264 866[5] 616 Порт-Луи
Мадагаскара 587 041 19,448,815[5] 33 Антананариву
Майотта
(кöртыштöм мувывтор, Франциялöн саридзсайса мутас)
374 208 783[2] 558 Мамудзу
Малави 118 480 12 884 000[7] 109 Лилонгве
Мозамбик 801 590 21 397 000[5] 25 Мапуту
Пунтленд
(пыдди пуктытöм канму[9])
116 000 2 400 000[11] 0 Гарове
Реюньон
(кöртыштöм мувывтор, Франциялöн саридзсайса мутас)
2 517 800 000[12] 308 Сен-Дени
Руанда 26 338 ~10,186,063 343 Кигали
Сейшелъяс 451 ~80,699[4] 178 Виктория
Сомали 637 657 9 558 666 13 Могадишо
Сомалиленд
(пыдди пуктытöм канму)
137 600 3 500 000 25 Харгейса
Танзания 945 090 37 849 133[6] 41 Додома
Уганда 236 040 30 900 000[1] 119 Кампала
Эритрея 117 600 4 401 009[4] 37 Асмэра
Эфиопия 1 104 300 75 067 000[6] 70 Аддис-Абеба
Лунвыв Африка:
Лунвыв Африкаса Республика 1 219 912 43 786 828 39 Блумфонтейн,
Кейптаун,
Претория[13]
Ботсвана 600 370 1 639 833[6] 3 Габороне
Лесото 30 355 2 125 262[5] 62 Масеру
Намибия 825 418 ~1 820 916[7] 2,5 Виндхук
Свазиленд 17 363 1 141 000[1] 59 Мбабане
Эпарсе дiяс
(кöртыштöм мувывтор, Франциялöн саридзсайса мутас)
38.6 56[14] 18


Пасйöдъяс вежны

  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 ылöсас 2007 во кежлö
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 ылöсас 2007 вося юль кежлö
  3. Юркарыс абу, медся ыджыд кар Эль-Аюн — рытыввыв Сахаралöн веськöдлан шöрин
  4. 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 2005 во кежлö
  5. 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 2007 во кежлö
  6. 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 2006 во кежлö
  7. 7,0 7,1 7,2 2005 вося юль кежлö
  8. 8,0 8,1 USCensusBureau:Countries and Areas Ranked by Population: 2009
  9. 9,0 9,1 Галмудуг ни Пунтленд оз кöсйыны лöсьöдны торъя асшöр канмуяс, найö дасьöсь пырны Сомали йитан канмуö тыр инöда субъектъясöн. Цитатаыс абу аддзӧма:Неверный тег <ref>: название «non-indep» определено несколько раз для различного содержимого
  10. 10,0 10,1 Лыдпасъяс абу стöчöсь сiйöн, мый мыччöдъяс мувывтор да олысь лыд йылысь ёна торъялöны (матö кык пöв: мувывторйыс 46 000-сянь 100 000-öдз км², йöзыс — миллион джынсянь 1 800 000 мортöдз). Цитатаыс абу аддзӧма:Неверный тег <ref>: название «galmudug» определено несколько раз для различного содержимого
  11. ылöсас 2003 во кежлö
  12. 2007 вося öшым кежлö
  13. Кейптаун — оланпас лэдзан юркар, Претория — веськöдлан юркар, Блумфонтейн — ёрдан юркар.
  14. Пыр олысьяс абуöсь, сiйöн мый тайö дiяс вылö лöсьöдöмаöсь ывлавыв видзанiн. 56 морт — туялан позъясын уджалысьяс


Мувежъяс да му юкöнъяс
Мувежъяс
Австралия | Антарктида | Африка | Войвыв Америка | Евразия | Лунвыв Америка
Му юкöнъяс
Австралия | Азия | Америка | Антарктида | Африка | Европа