Я́нка Купа́ла (збыль ним – беларус Іва́н Даміні́кавіч Луцэ́віч; 18821942) – беларус поэт, драматург, публицист; беларус литературалöн классик, Беларусь ССР-са народнöй поэт (1925), Беларусь ССР-са наукаяс академияын (1928) да Украинса ССР-са наукаяс академияын (1929) академик, медводдза тшупöда Сталин премиа босьтысь (1941).

Янка Купала (1882–1942) – беларус поэт да драматург

Олан туй вежны

Челядьдыр вежны

Бать-мамыс вöлi гöльмöм белорус шляхтичьясöн, кодъяс кöртымалiсны мусö помещиклысь. Луцевич рöдыс тöдса XVII нэмcсянь. Поэтлöн пöльыс кöртымалiс мусö Радзивиллалысь, но сiйö вöтлiс чужан му вывсьыс. Тайö лои «Бырöдöм поз» («Раскіданае гняздо») драмалы подулöн. Челядь дырйиыс поэтлы ковмис ёна отсасьны батьыслы, кодi кöть и шляхтич вужъяса, но вöлi ас мутöгыс. Сылы ковмис кöртымавны мукöдыслысь мусö да мынтысьны таысь.

  • 1898 – помалiс Беларучын народнöй училище.
  • 1902 – батьыслöн кулöм бöрас Янка Купала уджалiс велöдысьöн, писарöн помещик ордын, приказчикöн и с.в.
  • Сёрöнджык Иван уджалiс вина вийöдан заводын. Кöть и уджыс вöлi сьöкыд, сiйö аддзис кад, медым асшöра водзö велöдчыны: лыддис батьыслысь да помещиклысь став небöгсö.
  • 19081909 – олiс Вильноын, уджалiс «Наша Ніва» медводдза белорус газет редакцияын. Сэнi тöдмасис аслас гöтырыскöд, Владислава Станкевичкöд, да Павлина Мядзёлка актрисакöд, кодi сiдзжö вöрзьöдiс Купалалысь сьöлöмсö. Тайö нимнас и шуис медшöр героинясö аслас медводдза пьесаас – «Паўлінка» комедияын.
  • 19091913 – велöдчис Санкт-Петербургын А.Черняевлöн дасьтысян курсъяс вылын.
  • 1915 – недыр велöдчыштiс А.Л. Шанявский нима Москва карса йöзкостса университетын, кодöс 1908 воын восьтiсны асланыс сьöм вылас Россияса зарни перйысь да меценат Альфонс Леонович Шанявский да сылöн гöтырыс. Янка Купала пырис йöзкостса университетö Кӧч тӧлысьӧ, но дыр велöдчыны эз артмы: регыдъя кадö сiйöс мобилизуйтiсны Медводдза ставмирса тыш вылö.
  • 1916 во пансигöн поэт-студентöс босьтiсны армияö. Сiйö пырис туй дзоньталан котырö, кöнi уджалiс Октябрса революцияöдз. Та кадö Янка Купала олiс Смоленск карын.
  • 19161918 воясö Янка эз гиж ни öти кывбур. Сёрöнджык аслас лирикаас шыöдчис тайö тема дорас, гижис, кыдзи торъя морт да йöзыс олiсны революция бияын. Бушкола воясö петöны татшöм программнöй гижöдъяс, кыдзи «Кад», «Отчизналы», «Наследство», «Аслам войтырлы» (пасъян кадыс – 1919).
  • Революция бöрын Янка Купала овмöдчис Минскö. 19191921 воясся СССР да Польша костын тыш некыдзи эз тöдчы сылöн олöм вылас: кык во олiс поляк оккупация дырйи Минскын да олiс сэн мöд ставмирса тышöдз.

Медводдза йöзöдöмъяс вежны

  • Янка Купалалöн гусянимъяс – Адзін з «парнасьнікаў»; Вайдэльота; Здарэнец; Левы; Марка Бяздольны; Ня-Гутнік; Стары Мінчук; Янук з-пад Мінска; Янук Купала; К.; І.К.; Я. К.; К-а; Л.; І.Л.; Л.І.
  • Купалалöн медводдза гижöдъяс – тайö поляк кыв вылын некымын лирика кывбур, кодъясöс вöлi йöзöдöма 19031904 воясö «Ziarno» («Шыдöс») журналын «К-а» гусяним улын. Белорус кыв вылын медводдза кывбур – «Мая доля» (кадыс 1904, сора тöлысь 15 лун) петiс «Северо-Западный край» газетын. Та бöрын Янка Купала кутiс ёна йöзöдчыны; «Мужик» кывбур (1904) позьö шуны сылöн сяма литературнöй дебютöн, кодсянь пансис белорус литературнöй олимп вылö кайöм. Сылöн медводдза кывбуръясыс матынöсь XIX нэмся белорус фольклор поэзиялы.
  • 1907–öд восянь Янка Купала недыр йитöд кутiс «Наша Ніва» газеткöд. 19061907 воясöн гижöма «Тöвнас» («Зімою»), «Некодлы» («Нікому»), «Радейтöмöн мынтысьöм» («Адплата каханьнем»), «У Піліпаўку» (йöзöдöма 1908, öшым тöлысь 18 лунö) поэмаяс. Тайö жö воас помалiс уджавны «Нэмöвöйся сьылан» («Адвечная песьня») да «Мыйысь?» («За што?») поэмаяс вылын. Тайö гижöдъясыслöн темаыс – помещикъясöн увтыртöм да социальнöй несправедливосьт.

Виленса да петербургса кад вежны

  • 1908 вося арнас Янка Купала вуджис овны Вильноö, кöнi водзö уджалiс «Нашай Нівы» редакцияын. Та кадö газетас петöны татшöм тöдса гижöдъяс, кыдзи «Том Беларусь» («Маладая Беларусь»), «Нимкывъя дзоридз» («Заклятая кветка»), «Адцьвітаньне» да мукöд.
  • 1908 воын Петербургын Купалаöн петö «Пöлян» («Жалейка») ним улын медводдза чукöр. Во помас МВД бердса Санкт-Петербургса печать комитет шуис конфискуйтны сборниксö кыдзи государстволы паныд лöсьöдöм, а сылысь авторсö – кыскыны кывкутöмö. Недыр мысти сiйöс лэдзисны арест улысь, но 1909 воын небöгыслысь тиражсö выльысь конфискуйтiсны Виленса генерал-губернаторлöн тшöктöм серти. Медым не тшыкöдны «Наша Ніва» газетлысь бур нимсö, Купала дугдiс уджавны редакцияас. Та вылö видзöдтöг, петербург кадся олöмсö да гижан уджсö позьö шуны медозырöн: сiйö тöдмасис белорус интеллигенциякöд, медводз – нималана кывбуралысь Якуб Коласкöд да Э.Пашкевичкöд, кодi гижис «Тётка» гусяним улын. Вильноын жö поэт тöдмасис роч символизм сöвмöдысь Валерий Брюсовкöд, кодi казялiс Янка Купалалысь уна сикас гижöдъяссö. Сёрöнджык Брюсов да Янка Купала унаысь паныдасьлiсны Петербургын литература чукöртчöмъяс дырйи, сэсся Валерий Брюсов лои медводдза роч авторöн, кодi кутiс вуджöдны белорус поэтöс роч кыв вылö.
  • 1909 во помын Купала мунiс Петербургö. 1910 вося сора тöлысь 8 лунö торъя небöгöн петiс «Нэмöвöйся сьылан» («Адвечная песьня») поэма, а 1910 вося рака тöлысь 13 лунö – «Гусляр» («Гусьляр») сборник. 1910 вося косму тöлысьö вöлi помалöма «Курган» поэма, а моз тöлысьö – «Курган вылын вöт» («Сон на кургане») драма, кодöс шуöны Янка Купалалöн медвына гижöдöн. Сэнi петкöдлöма Беларусь войтырлöн гöль олöмсö да сылысь помкаяссö. Торъя небöгöн поэмасö вöлi йöзöдöма 1912 воын Санкт-Петербургын.
  • 19111913 воясö Янка Купала олiс мамыскöд да чойясыскöд Акопа имениеын. Сэнi Купалалöн мамыс кöртымалiс помещиклысь хутор. Танi олiгас гижöма 80 гöгöр кывбур, «Паўлінка», «Татчöс», «Бырöдöм поз» пьесаяс, «Левлöн могила», «Бандароўна» поэмаяс да мукöдтор. Öнiя кад кежлö Луцевичлöн хатаысь колис сöмын подулыс, юкмöс да пукаланiн.
  • 1912 вося лӧддза-номъя тöлысь 3 лунö Купала помалiс «Паўлінка» медводдза пьеса-комедиясö, кодöс сiйö жö воас вöлi йöзöдöма Санкт-Петербургын. Пьесасö пуктöма медводз Санкт-Петербургын, а сэсся Вильно карса сцена вылын.
  • 1913 вося лöддза-номъя тöлысьö Акопаын помалöма «Бандароўна» историческöй поэма, сы бöрын – «Левлöн гу» да «Сiйö да ме» поэмаяс, а сiдзжö «Прымакі» комедийнöй пьеса. Сэки жö вöлi гижöма «Бырöдöм поз» (1913) драма (йöзöдöма Вильноын 1919 воын).
  • 1913 вося тулысö вöлi йöзöдöма Купалалöн коймöд чукöр – «Олöм туйöд» («Шляхам жыцця»), кытчö вöлi пыртöма «На папасе» драмаа поэма. 1913 вося арнас Купала бергöдчö Вильноö, кöнi медводз секретаралö Белорус небöг лэдзан товариществоын, а сэсся бара уджалö «Наша Ніва» газетын. 1914 вося косму тöлысь 7 лунсянь Янка Купала лои газетса редакторöн.

Сöвет кад вежны

 
Янка Купала СССР-са пошта марка вылын, 1957 во

Сöвет кад пуксьöм бöрын Янка Купалалöн лирическöй ловшыыс вежсис. Сылöн кывбуръясын чужисны локтан югыд олöм йылысь мотивъяс: поэт кутiс лача, мый выль эпохакöд öттшöтш вежсяс белорус войтырлöн олöм. Кызь гöгöр во чöж (Айму вӧсна ыджыд тышöдз) поэтлöн петiсны татшöм кывбур чукöръяс: «Наследство» (1922), «Нимтöм» (1925), «Кыпöдöмлы сьылан» (1936), «Ордена Белоруссиялы» (1937), «Сьöлöмсянь» (1940); «Оресса ю весьтын (1933), «Тараслöн пай» (1939) поэмаяс да мукöд.

Кöть и тайö небöгъясас ыджыдалiсны кыпыд лола кывбуръяс, поэт да белорус власьт костын йитöдыс вöлi эз сэтшöм бур. Дас во чöж (1920-öд вояссянь 1930-öдз) Янка Купалалы ковмис вуджны уна шог. Медводз сiйöс мыждiсны неблагонадёжностьын: вылысяньджык индöдъяс серти сöветскöй СМИ кутiс усьласьны поэт вылö. Ёнджыкасö мыждiсны националистическöй видзöдласысь: быттьöкö абу кокни кадö, 1910-öд вояс помын, Янка Купала отсасис Белоруссияöс мездан котырлы да пырис сэтчö. «Татчöс» («Тутэйшыя») пьеса вöлi дугöдöма национализмысь. Пьесасö поляк кыв вылö вуджöдöмысь кыпöдчисны поляк шовинистъяс. Гижысьöс водзын виччысисны ГПУ-ын кузь да мудзана допросъяс, асьсö вины кöсйöм. Белорусь ССР-са правительствоöн веськöдлысь Александр Григорьевич Червяков ним вылö письмöын Купала гижис: «Буракö, татшöм гижысьяслöн пайыс. Öшöдчис Есенин, лыйсис Маяковский, и меным сэтчö жö туй». Медым мынтöдчыны ковтöм делöясысь, кодъяс вермисны дзикöдз торкны сылысь дзоньвидзалунсö, поэтлы ковмис йöзöдны «Восьса письмö», кöнi каитчис аслас мыжъясын да кöсйысис водзö вылö идеология боксянь öшыбка не вöчны. Тайö письмö бöрас идеология видзöдысьяс эновтчисны Янкаысь. Купалалы кывбуръясас ковмис ошкыны став войтырлысь вождьсö. Век жö гижысь эз дугды гижны кывбуръяс, кöнi дорйис ас войтырлысь аслыспöлöслунсö.

Наградаяс да премиа вежны

Айму вöсна Ыджыд тыш дырйи публицистика вежны

Война кадö Янка Купала гижис публицистика, кодi вöлi ыззьöдö йöзсö вöрöгкöд тыш вылö. Гижысь водзö лöсьöдiс выль патриотическöй кывбуръяс, кöнi вевтыртiс фашистъясöс кедзовтан нырвизь. Минскысь мунöм бöрын Янка Купала овмöдчис Печищеö – Казаньсянь сулалысь неыджыд овмöдчанiнö.

Янка Купалалöн кывбур гижан сямыс сöвмис XIX нэмся белорус литература да фольклор традицияяс подув вылын, кор сöмын на тэчсисны литература канонъяс. Сылöн лирика гижöдъясас бура тыдовтчöны йöзкостса сьыланкывъяслöн тональносьт, мелодика да метафора.

Вуджöдöмъяс вежны

Янка Купала зiля вуджöдчис. Сiйö медводдзаöн белорус кыв вылö вуджöдiс «Слово о полку Игореве». Важ роч кывъя паметниклысь проза гижöдсö вуджöдiс 1919 воын.

Вуджöдiс сiдзжö мукöдтор: Александр Пушкинлысь «Ыргöн верзьöма» («Медный всадник») поэма, Тарас Шевченколысь кывбуръяс да поэмаяс, Николай Некрасовлысь, Иван Крыловлысь, Алексей Кольцовлысь, Адам Мицкевичлысь, Владислав Сырокомлялысь, Мария Конопницкаялысь, Юзеф Крашевскийлысь, Владислав Броневскийлысь, Ежи Жулавскийлысь да мукöдлысь гижöмторъяс.

Сiдзжö вуджöдiс «Интернационал» кып, В. Дунин-Марцинкевичлысь «Идиллия» да «Залёты» пьесаясысь поляк кыв вылын гижöдъяссö, С. Манюшколысь «Галька» операысь либретто.

Янка Купалалысь гижöдъяссö вуджöдöма СССР-са да суйöр сайса войтырлöн кывъяс вылö.

Гöгöрвотöм кулöм вежны

1942 вося лӧддза-номъя тöлысь 28 лунö Янка Купала, кодi сувтiс «Москва» морттуй керкаö, виччысьтöг кулiс. Медводдза версия серти, коддзöм Луцевич шатовтчис да усис пос вывсянь. Но йöзыс тöдiсны, мый висьöм вöснаыс гижысь некор эз юлы. Лёктор лоöмöдзыс Янка Купала вöлi бур руа, тэчис бур планъяс, сёрнитiс ёртъясыскöд, гöсьтитöдiс найöc пöжасъясöн да корис аслас 60 арöса юбилей вылö. Некыдзи оз эскыссms, мый поэт усис 9-öд да 10-öд судтаяс костын да виччысьтöг кувсис. Некод эз аддзыв сылысь кулöмсö.

Öнiöдз на сёрнитöны сы йылысь, мый сылöн кулöмын мыжаöн вермасны лоны спецслужбаяс, кодъяс вайöдiсны мортсö ас виöмöдз. Öти версия серти, кулiгас поэткöд öттшöтш аддзылöмаöсь нывбабаöс. Чайтöны, мый тайö вöлöма Павлина Медёлка: Павлинкалысь рольсö медводдза ворсысьыс, томдырся нывъёртыс, кодöс шуöны ГПУ-са агентöн.

Янка Купалаöс медводз гуалiсны Москваын Ваганьково шойна вылын. 1962 воын сылысь колясъяссö вуджöдiсны Минскö да выль пöв дзебисны Военнöй шойнаö аслас мамыскöд орччöн. Сылöн мамыс эновтiс му югыдсö Янкалöн кулöм бöрын мöд лунас оккупированнöй Минскас да сiдз эз и тöдмав пи кулöм йывсьыс. Янка Купалалöн гу вылас (кыдзи и неылын гуалöм Якуб Коласлöн гу весьтас) кыпöдöма паметник.

Паметь вежны

  • 1945 воын Минскын воссис Купалалöн музей. Янка Купала нима литература музейлысь юкöн восьтiсны Хоруженцы грездын – Акопа хуторсянь 2 км сайын (чужан лунсянь 110 во тыриг кежлö).
  • 2003 воын помалöма Янка Купалалысь 9 небöга бöрйöм гижöдъяс йöзöдöм.

Паметникъяс вежны

  • Янка Купалалы паметник Минск да Москва каръясын.

Культураса лöсьöдöмторъяс вежны

Спектакльяс:

  • «Сны аб Беларусі» – драма, «Калыска чатырох чараўніц» пьеса серти. Янка Купала да Владимир Короткевич гижöдъяс серти, сиöма тшупöда пасыслы. Спектакль пуктысь да режиссёр-постановщик – белорус режиссёр Владимир Савицкий.

Янка Купала нимöн шуöм объектъяс вежны

Беларусь вежны

  • Гродна
    • Гроднаса канму университет
    • Янка Купала нима проспект
  • Минск
    • Янка Купала нима Национальнöй академическöй театр
    • «Купала» метро станция да улича
    • Янка Купала нима библиотека
    • Белорус наукаяс академиялӧн Янка Купала да Якуб Колас нима литература да кыв институт.
  • Гомель
    • Янка Купала нима сквер да улича
  • Брэст
    • Янка Купала нима улича

Украина вежны

Россия вежны

Санкт-Петербургын инпас вежны

  • 19091913 – олан флигель — 4-я линия, 45.

Библиография вежны

Кывбур чукöръяс вежны

Поэмаяс вежны

Пьесаяс вежны

Экранизация вежны

  • 1971 – «Левлöн гу» фильм (режиссёр – Валерий Давидович Рубинчик)

Ин вежны

  • Левкиын кад: Дняпро ю берегын – поэтлöн Левки дача (Орша улын), кöнi гижöма «Шондiлы», «Алеся», «Шабдi», «Пожöмъяс», «Госці», «Вечарына» кывбуръяс.

Колана юöръяс вежны

  • 1982 воын «ЖЗЛ» серияын Олег Лойкалöн петiс Купала олöм йылысь небöг.
  • «Ляпис Трубецкой» сьылысь котырлöн «Не быць скотам» сьыланкывйыс гижöма Янка Купалалöн «Хто ты гэткi?» кывъяс вылö.

Ыстöдъяс вежны