1920ʼ воясся коми культура

Коми культура 1920ʼ воясӧ — медводдза сӧветувса воясӧ коми культура ловзьӧдан кадколаст.

Гижӧд кыв сӧвмӧ

Коми обласьтын культура кыпӧдан удж медводз вӧлі гижӧд кыв сӧвмӧм сайын, ӧд сыӧн вӧдитчисны велӧдчанінын, клубын, курсъяс вылын, быдлаын. Тӧдса, мый коми гижӧд кывйыс чужліс ХIV нэмын на, тайӧс вӧчліс Перымса Степан. ХVIII нэмӧ гижан кыв сӧвмис роч шыпасъяс подув вылын нин, ХIХ нэмын чужис коми литература. Но торъя гижысьяс да туялысьяс гижлісны сэки ставныс ас нога, эз ӧткодя, ӧтувъя индӧдъяс эз вӧвны. Колӧ вӧлі лӧсьӧдны ӧти ӧтувъя гижӧд кыв, став комилы гӧгӧрвоана, культураа кыв.

1918’ вося моз тӧлысьын Емдінӧ чукӧртчисны Сыктывдін да Яренск уездъясысь коми велӧдысьяс да воисны ӧти кывйӧ — подулавны гижӧд кыв, сы подулӧ пуктыны Сыктывдінкар бердса сёрнисикас, ӧд сійӧ ӧтувтӧ вӧлі мукӧд сёрнисикасъяслысь аслыспӧлӧслунъяссӧ, ӧткодя гӧгӧрвоана уналы. Велӧдысьяс вынсьӧдісны тшӧтш коми анбур — Молодцов Сандрӧ Васьӧӧн вӧзйӧм шыпас чукӧр да найӧс гижанног. 1928’ вося коми гижысьяслӧн II конференция вылын вӧлі шуӧма, мый гижӧд кыв колӧ озырмӧдны да паськӧдны став сёрнисикас тшӧт весьтӧ, медбурсӧ, медколанасӧ сэтысь босьтӧмӧн. Ӧттшӧтш колӧ гижны да сёрнитны зумыд индӧдъяс серти.

1918’ вося моз тӧлысьӧ коми школаяслы да коми войтырлы литература чукӧртӧм да лӧсьӧдӧм могысь вӧлі котыртӧма торъя комиссия. Сэтчӧ пырисны И. Т. Чисталёв, В. И. Лыткин, А. А. Маегов, В. А. Молодцов, мукӧдъяс. Колӧ вӧлі регыдъя кадӧн могмӧдны медводз школаяс коми велӧдчан небӧгъясӧн. 1919’ во заводитчигӧн велӧдчанінъясӧ комиссияса разӧдісны нин выль коми шыпаскуд (буквар), 1920’ воын нин сійӧс йӧзӧдісны «Лыддьысьны велӧдчан» ним улын (гижис В. А. Молодцов). 1921’ воын вӧлі йӧзӧдӧма «Шонді югӧр» лыддьысян небӧг. Тадзи заводитіс сӧвмыны-кыпавны ӧнія коми гижӧд кывным.

Кызьӧд воясӧ вӧвлытӧм ёна сӧвмӧ да паськалӧ коми кыввор, сэтчӧ пыралӧны сёрнисикасъясысь торъякывъяс да артмалӧны дзик выль кывъяс, неологизмъяс, шуам, кӧть кывбур, лыдпас, шыпас, шӧрин, кып «гимн», ичӧт лыян «револьвер», уджлун «трудодень», котыра овмӧс «колхоз», индӧдалысь «инструктор» да уна мукӧд. Ва коми кывлань синӧмыс сэк ёна вӧлі тӧдчӧ.

Коми школа, литература, театр

1918’ вося велӧдысьяслӧн пасйылӧм нин чукӧртчӧм шуліс пыртны челядьӧс велӧдан уджӧ коми кыв, лӧсьӧдны коми школа. Тайӧс вӧчны вӧлі зэв сьӧкыд, но позяна. Кызьӧд вояс чӧж унджык верстьӧ йӧзсӧ велӧдӧма лои лыддьысьны да гижны, коми кыв пырис велӧдан уджӧ. Сідз, 1924’–1925’ велӧдчан воӧ 230 школаысь 217 уджаліс коми кыв вылын. Тайӧ паськалӧмсӧ ышӧдіс Комиӧдан комиссия, сійӧ уджаліс 1929’ воӧдз. Коми школалы колӧ вӧлі лӧсьӧдавны да йӧзӧдны велӧдчан небӧгъяс, дасьтыны велӧдысьясӧс.

Вӧлі котыртӧма Коми небӧг лэдзанін. Кутісны петны коми кыв вылын челядьӧс велӧдан небӧгъяс, мукӧдтор. Пондіс артмыны вужвойтырлысь культура сӧвмӧдӧм могысь зумыд подув. Сійӧ кадӧ ёна колісны велӧдчӧм йӧз. Та могысь 1925’ воын нин воссис Сыктывдінын велӧдысьясӧс дасьтан да Улляна сиктын видз-му овмӧс техникумъяс, кык профессионально-техническӧй школа (Сыктывдінын да Айкатылаын), йӧзӧс уджӧ велӧдан нёль мастерскӧй. Сэсся канувса институтъясын да техникумъясын велӧдчис уна коми ныв-зон.

Гижӧд кыв сӧвмӧм-лӧсьӧдӧм, том йӧзӧс грамотаӧ велӧдӧм отсаліс тшӧтш кок вылас сувтны коми литературалы. Таӧ ыджыд пай пуктісны коми гижысьяс М.Н. Лебедев (Юсь), В.Т. Чисталёв (Тима Вень), Н.П. Попов (Жугыль). Коми сиктысь, коми йӧз пӧвстысь петіс ыджыд енбиа кывбуралысь Виктор Савин (Нёбдінса Виттор). Кызьӧд вояс помын — комынӧд вояс заводитчигӧн босьтчис гижны томджык войтыр: В.В. Юхнин, Г.А. Фёдоров, И.В. Изъюров, И.И. Пыстин, Я.М. Рочев, П.Г. Доронин, И.М. Вавилин да мукӧд.

Кызьӧд воясӧ чужӧ тшӧтш коми театр. Сійӧс котыртны босьтчӧ В.Савин. 1921’ воӧ Нёбдінса Виттор лӧсьӧдӧ «Сыкомтевчук» нима котыр («Сыктывкарса коми театрын ворсысь чукӧр»). Тайӧ котырыс уджаліс-зілис, гажӧдіс йӧзӧс кызьӧд вояс помӧдз. Сы подув вылын 1930’ воын тэчсьӧ-чужӧ Коми инструктивно-передвижнӧй показательнӧй театр.

Кызьӧд воясӧ пансьӧ Коми обласьтын нӧшта туялан удж, кӧть эз на вӧв сэки ни ӧти вылыс велӧдчанін ни туялан институт. 1920’ воын чужис Коми му тӧдмалан-туялан котыр (ОИКК). Водзмӧстчысь йӧз отсӧгӧн туялісны коми кыв, археология, этнография, история, экономика, коми йӧзлысь культура. Зіля уджалісны Коми му туялысьяс А.М. Мартюшев, А.А. Чеусов да мукӧд. Нималана туялысьясӧн лоины В.И. Лыткин да А.С. Сидоров. Коми муӧс туялан котыр 1924’ восянь лэдзліс «Коми му» торъя ас журнал. Сэні йӧзӧдлісны обласьтлӧн экономика, мупытшса озырлунъяс, история, этнография, кыв йылысь материалъяс, петавлісны тшӧтш серпаса гижӧдъяс, кывбуръяс.

Выль литературалы подув пуктысьяс

Кӧть коми литература чужис-сӧвмис ХIХ нэм шӧрын, йӧзыс сэкся гижысьясӧс паськыда эз тӧдлыны, ӧд эз вӧвны журнал-газетъяс, И.А. Куратов, П.Клочков да мукӧдъяс гижлісны «пызанас», аслыныс. Та вӧсна кызьӧд воясся коми литератураӧс повтӧг позьӧ нимтыны выльӧн. Дивӧ босьтӧ, кыдзи татшӧм регыдъя кадӧ бордъясьӧма-быдмӧма сы мында енбиа гижысь, кывбуралысь, медводдза «Парма ёль» альманахъяссянь (1922’–1923’ воясӧ) быд тӧлысся «Ордым», медводдза коми литература журналӧдз. Ӧтияс гижлісны нэм заводитчигӧн нин (Илля Вась, Юсь, Д.Я. Попов), унджыкыс босьтчисны кызьӧд воясӧ. Гижлісны гӧрд командиръяс — Афанасий Маегов (Варыш), гырысь веськӧдлысьяс, прӧстӧй уджалысь йӧз, нывбабаяс Мария Йоль (М.И. Безносикова), Войт (Ю.А. Попова), Ӧньӧ Агни (А.А. Суханова-Даньщикова). Литература петіс чукӧстана кывбуръяссянь, сьыланкывъяссянь, гижисны драмаяс, тешъяс, сэсся чужисны висьтъяс, очеркъяс. Дзордзаліс сьыланкывъяс лӧсьӧдан туй, ӧд ёна эз тырмыны коми сьыланъяс. Кыпалӧмыс заводитчис «Коми рытъяссянь», сэні ӧттшӧтш кылісны сьыланъяс, йӧзыс йӧктісны, ворсісны пьесаяс, лыддисны кывбуръяс. Куим сэкся яръюгыд кодзув йылысь пасъям торйӧн.

Нёбдінса Виттор

Ыджыд енбиа морт вӧлӧма Викторыс, кывбуралысь, драмаяс гижысь да ворсысь, редактор, уна йӧзкотырса удж нуӧдысь. Чужлӧма 1888’ вося вӧльгым 21’ лунӧ Нёбдін сиктын гӧль крестьянин котырын. Кӧкъямыс чоя-вокаысь медыджыдыслы сюрліс быдсяма удж, том зонка помалӧма Дереваннӧйын кык класса школа да уджавлӧма писарӧн Печӧра вожын. 1906’ воын мунӧма айыскӧд Уралса заводъясӧ нажӧвитчыны, сэсся веськалӧма лунвылӧ, Украинаӧ. Мӧд войтырлӧн вылыс культураыс да литератураыс ышӧдӧма том мортӧс гижны комиӧн. 1918’ вося юльын Виттор воӧ чужан муӧ да моз тӧлысьын нин «Зырянская жизнь» газет йӧзӧдӧ сылысь «Гӧрд звӧн» кывбур. Нёбдінса Виттор уджавліс уналаын, гижліс войяснас сьыланъяс, поэмаяс, кывбуръяс, драмаяс, проза. Уна гижліс ӧти лун олысь гижӧд, но йӧз паметьӧ кольӧма медводз лирикаа сьыланкывъясӧн, найӧ зэв ӧдйӧ вуджӧмаӧсь йӧзкостсаясӧ, шуам, «Югыд кодзув», «Ӧтчыд овлӧ», «Чужи-быдми сьӧд вӧр шӧрын», «Коми море».

Сылысь сьыланъяс сьылӧны тшӧтш перым комияс Коммуын. Куслытӧм гаж да серам сетӧны сылӧн «Райын» да «Инасьтӧм лов» тешъяс, Сюзь Матьвей коми ӧбича нуысь герой — шӧйӧвоштӧм, ас вылӧ лача кутысь, эновтчытӧм, пикӧ сюрлытӧм, мунӧ адысь-райысь («Адӧ ме эг шедӧдчы, Гажа муӧ мӧдӧдчи...»).

Нёбдінса Виттор медводдзаӧн пондіс гижны коми литература вылӧ критика, уна том гижысьлы восьтіс туй, велӧдіс гижны. Комынӧд воясӧ, Сталинлӧн культ кадӧ, Витторӧс пондісны мыжавны абутӧм мыжъясысь, лёкмысь олӧмыс эз сет нин сылы ловбисӧ гижны кызьӧд воясын моз. 1937’ вося йирым 7’ лунӧ сійӧс пуксьӧдӧны НКВД-саяс, подувтӧг мыжалӧны да ыстӧны Сибырӧ. 1943’ воӧ моз тӧлысьӧ сійӧ дзескыдінын кувсьӧма. Ӧнӧдз на морт оз тӧд сылысь гусӧ.

Комынӧд вояс помӧ сылысь небӧгъяссӧ соталісны, зілисны вуштыны нимсӧ йӧз паметьысь. Но йӧзыс сьылісны сыӧн лӧсьӧдӧм сьыланъяс, век видзисны «югыд кодзулӧс» юраныс. 19 во коми литератураысь сылысь нимсӧ вӧлі вуштӧма. Сӧмын 1956’ воын сійӧс бӧр бергӧдісны коми йӧзлы.

Илля Вась

Чужлӧма 1895’ вося ӧшым 27’ лунӧ Сыктывкар бердса Тентюков грездын, кык арӧса кольӧма батьтӧгыс. Ичӧтдырся зіль уджыс вӧчӧма сійӧс зіль да писькӧс велӧдчысьӧн, сыысь быдмас оз сӧмын кывбуралысь, но гырысь туялысь, финно-угровед. Велӧдчӧма Сыктывкарса велӧдчанінын, сэсся Тотьмаын велӧдысьясӧс дасьтан семинарияын. Семинарияас нин коми студентъяскӧд ӧтвыв котыртӧма кружок да пондӧма кывбуръяс лӧсьӧдавны, каникуласигас чукӧртлӧма йӧзкостса поэзия. Революцияясӧдз том морт гижӧ сарлы, озыръяслы паныд кывбуръяс, чуксалӧ коми йӧзӧс югыдлань, велӧдчыны. 1916’ воын сійӧс босьтӧны сар армияӧ тышкасьны германечьяскӧд. 1918’ воӧ Илля Вась воӧ бӧр чужанінас да пырӧ коми школаяслы велӧдчан небӧгъяс гижан уджӧ. 1919’ да 1920’ воясӧ сійӧ Гӧрд армияын, тышкасьӧ еджыдъяслы паныд, веськавлӧма полякъяслы пленӧ. 1922’ воӧ вӧвлӧм салдат пырӧ велӧдчыны Москваса университетӧ, сэсся 1925’ воын аспирантураӧ, ветлӧ водзӧ велӧдны рӧдвуж кывъяс Финляндияӧ да Венгрияӧ. Коми муысь сійӧ эз торйӧдчыв, йӧзӧдӧ велӧдчан небӧгъяс, лирикаа кывбуръяс, 1927’ воын, Йирымса революциялы дас во тыригкежлӧ, гижӧ «Мунӧны» поэма. Тайӧ поэмаыс Коми мулы сиӧм радейтана кыв, том йӧз мунӧны дорйыны чужан мусӧ еджыдъясысь. Коді оз тӧд сылысь кывъяс:

Дзордзав жӧ, Коми му, коляоз дзоридзӧн, 
Сьӧлаоз синъясӧн, гӧрд лежнӧг цветъясӧн! 

Василий Ильич Лыткинӧс, комынӧд воясӧ том поэтӧс, кӧртвомаліс НКВД, ланьтӧдіс ветымынӧд воясӧдз, мыжалісны СОФИН делӧысь, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйӧма путкыльтны Комиын Сӧвет ыджыдалӧм да сетны чужанінсӧ Финляндиялы. 1933’ воын чекистъяс Мӧскуаын йӧршитісны сійӧс дзескыдінӧ да мыжалісны думыштӧм, вӧвлытӧм мыжысь, сетісны куим во. Пукалӧма Ылі Асыввылын, Хабаровск крайын. Тӧлка морт, В.И. Лыткин эз во бӧр Комиӧ ни Мӧскуаӧ, воис Европа юкӧнӧ сӧмын 1938’ воын. Сэсся уна во уджавліс Уфаын, Чкаловын (Оренбургын), Рязаньын, велӧдіс пединститутъясын. Сэсся 1959’ воӧ, Сталин кулӧм бӧрын нин, вуджӧ Мӧскуаӧ, нэмсӧ сэсся туялӧ финн-йӧгра кывъяс, лоӧ профессорӧн. Кувсис Илля Вась 1981’ вося моз тӧлысь 27’ лунӧ. Дзебӧма Сыктывкарӧ.

Олігчӧжыс Илля Вась озырмӧдіс чужан кывсӧ, зілис гижны мичаа, шыльыда, уна выль кыв пыртӧмӧн, ёна вуджӧдліс-комиӧдліс, бӧръя каднас гижліс кызвынсӧ челядьлы.

Тима Вень

Чисталёв Вениамин Тимофеевич нэмсӧ вӧвлі челядьӧс велӧдысь, ӧттшӧтш гырысь, мӧвпалысь морт, литературалы подув пуктысьясысь ӧти. Чужлӧма 1890’ вося йирым 20’ лунӧ Помӧсдінын, вӧлӧсьтса писар котырын. Велӧдчӧма школаясын Помӧсдінын, Дереваннӧйын, ёна кӧсйылӧма велӧдны челядьӧс. Кӧть Тотьмаса семинарияӧ коми зонмӧс абу босьтӧмны, сійӧ велӧдчӧма ачыс да 1908’ воын пырӧма велӧдны Пожӧгса школаӧ. Сэки нин Тима Вень гижӧма коми шыпаскуд да комиӧн челядьлы лыддьысян небӧг. Но нинӧм, дерт, сардырся кадӧ сылысь эз йӧзӧдны. Сэсся том мортӧс босьтӧны тышкасьны германечьяскӧд, веськавлӧма Украинаӧ. Тайӧ ветлӧмыс унатор вылӧ сылысь синъяссӧ восьтӧма. Революцияяс бӧрын, 1918’ восянь 1933’ воӧдз, олӧ да уджалӧ Помӧсдінас, ёна гижӧ — кывбуръяс, висьтъяс, пасйӧдъяс, поэмаяс.

Тима Вень унаторйӧн вӧлі матыс философ дорӧ, му уджалысь синъясӧн сійӧ аддзис ас гӧгӧрсьыс чужан мулысь, вӧр-валысь, ас войтырлысь мич, гажлун, кыпыдлун. Сійӧ гижліс:

Лӧсьыд, гажа зэв 
Овны му вылын! 
Долыд сьӧлӧмлы 
Овны тулысын! 

1929’ воын сійӧ гижӧ коми литератураын медбур «Трипан Вась» висьт. Сэні пыдіа, психология боксянь стӧча серпасалӧма тшыг кадӧ кӧдзны кайлысь крестьянинӧс. Гӧрӧм-кӧдзӧм, турунасьӧм бӧрын Трипан Вась гортӧ бӧр кывтігас кувсьӧ. Тайӧ уджалысь коми мортлы кып, Трипан Вась эскӧ аслыс, аслас вынӧ, олӧ аскиа лунӧ лача кутӧмӧн, зумыда да падъявтӧг. Ӧти Ен сылӧн эм — ас вылӧ удж.

Тима Вень комиӧн гижысь ыджыд мастер, стилист, збыль коми классик. Та вылӧ видзӧдтӧг Тима Веньӧс сісьтісны-бырӧдісны дзескыдінын. 1937’ вося вӧльгым 27’ лунӧ сійӧс пуксьӧдісны контрреволюция удж нуӧдӧмысь быттьӧ. 1939’ воын сійӧс пуксьӧдісны 3 во кежлӧ. Висьӧмъясысь гижысь кувсьӧма 1939’ вося йирым 13’ лунӧ. 1956’ воын сійӧс реабилитируйтӧмаӧсь.

Нимтылісны асьнысӧ коми ногӧн

Кызьӧд вояс коми йӧзлы, культуралы, дзоньнас коми оласноглы — кыпалан-туан да дзордзалан кад. Тайӧ тӧдчӧ яръюгыда тшӧтш сыысь, мый коми йӧзысь унаӧн асьнысӧ пондісны сэк нимтыны эз роч ног, шуам Савин Виктор Алексеевич, а лӧсьӧдлісны коми нимтаннога шуӧмъяс — Нёбдінса Виттор. Ӧд коми сиктын важӧн дай ӧні на йӧзыс шыасьӧны ӧта-мӧд дорас оз официальнӧя, ним-вичӧн, овӧн, а вӧдитчӧны сиктса нимтӧмӧн (Савӧ Наталь, Петыр Вась). Збыльысьсӧ коми ногӧн тадзи эськӧ колӧ. Кызьӧд воясӧ коми гижысьяслы, веськӧдлысьяслы дӧнзьымӧн лоӧма роч ногӧн нимтысьӧмыс, найӧ казялӧмаӧсь нэмӧвӧйся озырсьыс-озыр коми нимъяс. Со кыдзи Нёбдінса Виттор «Менам томкадся олӧм» гижӧдын лыддьӧдлӧ ассьыс чужанвужсӧ:

«Ме ачым — Виттор. 
Код Виттор? — Ӧльӧш Виттор. 
Код Ӧльӧш? — Ӧньӧ Ӧльӧш. 
Код Ӧньӧ? — Ӧнись Ӧньӧ. 
Код Ӧнись? — Лева Ӧнись. 
Код Лева? — Трӧш Лева. 
Код Трӧш? — Педь Трӧш. 
Код Педь? — Аврам Педь. 
Код Аврам? — Сава Аврам. 
Код Сава? — Кузь бива вотлук... 
Мый лоӧ «вотлукыс» — ме ачым ог тӧд». 

Ӧти сиктъясын мортсӧ нимтылісны айяс сертиыс (мам сертиыс, эз кӧ вӧв «официальнӧй» айыс), мукӧдлаын — орд сертиыс, кутшӧмкӧ важ ай либӧ энь ним серти, либӧ прӧзванньӧ серти (Куран Валя). Кызьӧд воясся газет-журналъясӧ, коми литератураӧ кольӧма уна сё коми ногса нимталӧм, на пиысь унаӧн тӧдсаӧсь миянлы. Асьнысӧ йӧзыс нимтылӧмаӧсь чужанін сертиыс (Нёбдінса Виттор — В. Савин), Луздор Вась — В. Юхнин), айним сертиыс (Илля Вась — В.И. Лыткин, Тима Вень — В.Т. Чисталёв), орд ним да мукӧд прӧзванньӧ сертиыс (Изъюр Иван — И. Изъюров, Ичӧт Иван — И. Сажин), ним-ов-вичсӧ дженьдӧдӧм серти (Иливапыс — Илья Иванович Пыстин, Мивашеков — Михаил Иванович Шестаков), роч ов комиӧдӧм серти (Юсь — Михаил Лебедев). Унаысь йӧзыс асьнысӧ серпасавлісны ӧбичаныс серти, шуам, Биа Ӧгыр (Я.И. Чупров), Чард (А.Н. Надеев), Варыш (А.А. Маегов), Жугыль (Н.П. Попов), Жан Морӧс (И.Т. Чисталёв). Вӧліны тшӧтш зэв аслыссяма ногӧн лӧсьӧдӧм мӧд нимъяс. Сідз, челядьлы коми гижысь Ю.А.Попова гижсьылӧма Войт нимӧн. Збыльысьсӧ кӧ ӧд, ХIХ нэмсянь нин коми литератураын тайӧ традицияыс кыссьӧ, шуам, Иван Куратовлӧн вӧлі Гугов мӧд ним, Георгий Лыткинлӧн вӧлі Ёгуш, Каллистрат Жаковлӧн вӧлі Палалей Кале. Нелямынӧд вояссянь рочмӧдан нырвизьыс лоӧма сэтшӧм ён, мый гижысьяс, дзоньнас коми интеллигенция дугдӧма нимтыны асьнысӧ коми ногӧн, ӧнӧдз выналӧ роч ногса нимтанног.

Ӧшмӧсъяс

• Бондаренко О.Е., Хорунжая Т.М., Цыпанов Е.А. Коми нэм. Чужан мулӧн да войтырлӧн история важ кадсянь ӧнія лунъясӧдз : шӧр школалы велӧдчан отсӧг. Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2000. 272 л.б