Тима Вень
Тима Вень (рочӧн Чисталёв Вениамин Тимофеевич) (1890–1939) – нималана коми гижысь, поэт, коми литератураса классик, вуджöдчысь, велöдысь.
| Тима Вень | |
 | |
| Чужан лун: |
1890-ӧд вося йирым тӧлысь 8-ӧд лун |
|---|---|
| Чужанін: |
|
| Кулан кад: |
1939-ӧд вося йирым тӧлысь 13-ӧд лун[1] (49 арӧс) |
| Куланін: | |
| Канму: |
|
| Мыйся уджыс: | |
.svg){kind=small}
Олан туй
вежныТима Вень чужӧма 1890 вося йирым тӧлысь 20 лунӧ Вӧлӧгда губерняысь Усть-Сысольск уездса Помöсдiн вӧлӧсьтын (ӧні – Коми республикаысь Кулӧмдін районса Помӧсдін сикт). Велöдчӧма медводз Помöсдiнса подув школаын, сэсся Дереваннӧй сиктса второкласснöй школаын. 1908 восянь – Пожöг школаын велöдысь. Медым лоны велöдысьöн, экзаменъяссö сдайтӧма экстернöн. Лöсьöдӧма быдмӧгъяс йылысь небöг да роча-коми кывкуд.
1914 воын В.Т. Чисталёвöс босьтӧны сар армияö, кор пансьӧ Медводдза мирӧвӧй тыш. Служитӧма Украинаын. 1918 восянь 1933 воöдз неыджыд косталöмöн Тима Вень велöдӧма Помöсдiнса школаын. 1920-öд вояс пансигöн Чисталёв В.Т. уджалӧма Коми госиздатын, редактируйтiс 16 небӧг.
1934 воын сiйö вöлӧма сöветскöй гижысьяслöн медводдза Ставсоюзса Съезд делегатöн (воссис 1934 вося моз тöлысь 13 лунö). 1937 воын – Тима Веньöс мыжтӧг репрессируйтiсны кыдзи «буржуазнöй идеология пропагандистöс». 1939 вося йирым тӧлысь 13 лунӧ кулӧма Вылыс Човса тюрьмаын. Дзебаніныс абу тӧдса, но чайтӧны, мый гуалӧма Сыктывкарса шӧр шойнаын. Казьтылана пернасӧ сувтӧдӧма Прометей Чисталёвлы паметниккӧд орччӧн.
Реабилитируйтӧма 1956 воын.
Гижан удж
вежныМедводдза гижан сямыс – тайö вуджöдöм кывбуръяс. Вуджöдiс Иван Никитинлысь «Песня бобыля» (1908) да Алексей Кольцовлысь «Песня старика» (1909) кывбуръяс.
Медводдза мирӧвӧй тыш кадö гижис «Гут да ном» (1916), «Кöнкö веж турун пöвстын» (1917) кывбуръяс.
Гражданскöй тыш пыр мунöм бöрын гижис «1919 во» поэма, «Шог асыв», «Тшыг во», «Сартас би улын» висьтъяс да мукöд.
Октябрса революциялы 10 во кежлö гижис «Ленин гу дорын» (1927) и «Му вежандыр» (1927) поэмаяс.
Сылöн поэзияын абу этша конъюнктурнöй кывбур, кодъясöс гижöма сы кадся политика дорйöм могысь: «Кодi гöрд му понда олö?», «Дубинушка», «19-öд во», «Важ олöм колльöдöм», «Том ёртлы», «Олан да вылан, Сöвет Коми му», «Юкмöсö» и мукöд. Татшöм кывбурыс абу этша. Но йöз да туялысьяс казялöны мöд сикас кывбуръяс – найö этшаджыкöсь, дженьыдöсь да мыла кывъяöсь. Найöс тöдö быд коми морт – «Менам кывъясöй», «Потандорса», «Ок, эськö».
Тима Веньлöн кывбуръясыс матынöсь йöз кост сёрнилань, тайö чери кыйысьяслöн, вöралысьяслöн, нянь быдтысьяслöн сёрни.
«Поэзия артмöм» кывбур (1921–1922) гижöма карел-фин эпослöн ритмöн, дженьыд, нёльысь куим визя кывбурöн:
Ог тöд, кодi менö чужтiс,
Кодi быдтiс, вердiс-удiс,
Сьывны-мойдны йöзö дэдзис...
Гашкö, лöзов чöд тусь пиын,
Быдми меöй вöр туй дорын,
Да öктiс кудъяс ветлысь-мунысь.
Гашкö, вöр ты пыдöс ваыс
Вöлi меным потан пыдди,
Чöж-пöткаыс öввö сьывлiс.
Гашкö, вöлi лöня вöрыс...
Меным висьтъяс йöлöгаö
Тöлысь югöр чукöрталiс.
1929 сылöн чужис «Трипан Вась» гижӧд – коми литератураын медбуръяс висьтъяс лыдысь.
Тима Вень уна вуджöдiс роч да ставмирса литература.
Вöр-ва серпасъяс йылысь да му вылын уджалысьяс йылысь гижис татшöм кывбуръяс, кыдзи: «Тувсов вой» (1920), «Кайла, видзöдла» (1921), «Гожöм пом» (1922), да мукöд.
Бура тӧдса сылӧн «Изкар», «Ныв сетöм» пьесаясыс.
20–öд воясö Тима Веньлöн гижöдъясыс (кывбуръяс, висьтъяс, очеркъяс) тшöкыда петавлiсны гижöд чукӧръясын, торйöн нин велöдчысьяслы лыддьысян небӧъясын. Шуам, 1923 вося «Выль туйöд» хрестоматияын вöлi йӧзӧдöма 21 гижöд.
20–öд вояс мöд джынйын да 30–öд воясö гижысь ёна йӧзӧдчис «Ордым» да «Ударник» журналъясын. Войвывса вöр–ва йылысь, туйвывса пасйöдъяс да öткымын мукöд гижöд петiсны и «Вöрлэдзысь» газетын.
Фольклор чукӧртысь
вежныТима Вень тӧдса сідзжӧ кыдзи коми фольклор чукӧртысь. 1920-ӧд воясӧ гижаліс коми ворсöмъяс, пудъясянкывъяс, приметаяс да сьыланкывъяс. Мыйсюрӧ вӧлі йӧзӧдӧма. Гижӧдъясыс куйлӧны Коми республикаса Национальнӧй музейын да Коми республикаса национальнӧй архивын.
Медшöр гижöдъяс
вежныТоръя небöгъяс
вежны- Изкар (Важ коми олöмысь нёль торъя драма. — Сыктывдінкар, 1926 .
- Чисталёв Тима Веньлöн гижöдъяc. Воддза книга. Муртöса да муртöстöм лыддьöгъяс. — Сыктывдінкар: Коми книга лэдзанiн, 1928.
- Ыджыд висьт гижöдысь серпасторъяс. — Сыктывдінкар: Коми книга лэдзанiн, 1929.
- Олöм вояс. Бöрйöмторъяс гижöд чукöрысь. Мöд том. — Сыктывкар: Коми государственнöй издательство, 1936.
- Олöм вояс. Бöрйöм гижöдъяс. — Сыктывкар: Коми книжнöй издательство, 1957.
- Во гöгöр кытшовтöм. — Сыктывкар: Коми книжнöй издательство, 1959 да 1978 вояс). (велӧдчысьлы библиотека серия)
- Менам гора тулыс. — Сыктывкар, 1980.
- Эжва йывса колип. — Сыктывкар, 2000.
- Ния (1908–1929 воясся гижӧдъяс) / Отв. ред., сост., заключ. ст. В.А. Лимеровой. – Сыктывкар: Изд-во «Кола», 2010. – 592 с.
Паметь
вежны- Помӧсдін сиктын паметник.
- Сыктывкарса шӧр шойнаын казьтылана паметник.
Öшмöсъяс
вежны- https://web.archive.org/web/20120111133056/http://www.emc.komi.com/03/23/020.htm
- https://web.archive.org/web/20120118082231/http://foto11.com/komi/writer/ven_chistalev.php
- Латышева В.А.. Программные стихотворения Вениамина Чисталёва // Литература Коми: словарь школьника. — Сыктывкар, 2007. – С. 305-309.
- Дёмин В.Н. На небе звезда ... – Сыктывкар, 1995. – С. 176-185.
- Дёмин В.Н. Чисталёв Вениамин Тимофеевич // Писатели Коми: биобиблиографический словарь: В 2-х т. – Сыктывкар, 2001. – Т. 2. – С. 407-416.
- Мартынов В.И. Вениамин Тимофеевич Чисталёв // История коми литературы: В 3-х т. – Сыктывкар, 1980. – Т. 2. – С. 195-204.
Ыстӧдъяс
вежны- ↑ 1,0 1,1 1,2 Чисталёв Вениамин Тимофеевич // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.